Naqqoshlik
.
Kasb-hunar
kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma.
T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2010, 6- 368 bet
7
I BOB. O‘RTA OSIYO NAQQOSHLIK SAN’ATI TARIXI.
1.1 Qadimgi O‘rta Osiyoda naqqoshlik san’atining rivojlanishi.
O‘rta Osiyo naqqoshlik san’ati qadimdan dunyoga mashhur. O‘tmishda ota-
bobolarimiz qurgan muhtasham binolar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini
yo‘qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar bizni hayratga solib kelmoqda.
Milliy naqshlarimiz g‘oyatda boy mazmunga ega. Oddiy qoshiq, lagan, quticha,
sandiq, belanchak, cholg‘u asboblari, uy-ro‘zg‘or buyumlaridan tortib turarjoy va
jamoat binolarining devor hamda shiftlariga solingan naqshlar insonni hayratga
soladi, uni o‘ylantiradi. Bu go‘zal naqshlar ajoyib naqqoshlar tomonidan yaratilgan
bo‘lib, asrlar davomida rivojlandi, me’morchilik hamda tasviriy san’at rivoji bilan
bog‘langan holda takomillashib bordi (Xorazmlik naqqoshlar, “Majnuntol” turarjoy
binosi devoridagi naqshning bir qismi. Buxoro, “Anor” turarjoy binosi devoridagi
naqshning bir qismi. Buxoro G‘ishtlik masjidi, naqshning bir qismi,
Jomiy masjidi, shift va ustun sharafasidagi naqshning bir qismi. Qo‘qon. XIX asr,
Kalontarov uyi, zalidagi naqshning bir qismi. Samarqand, XX asr, Kalontarov uyi,
yotoqxona uyidagi naqshning bir qismi. Xayroboddagi masjid, ustun (bolor)dagi
naqshlar. (Toshkent XX asr). Naqsh – arabcha tasvir, gul degan ma’noni anglatadi.
Qush, hayvon, o‘simlik, geometrik va boshqa elementlarni ma’lum tartibda
takrorlanishidan hosil qilingan bezakdir (Beshik - Samarqand. Shatranj doskasi -
Buxoro, XIX asr. Egar - Buxoro, XX asr boshlari. Turqovoq - Samarqand,
1901 yil. Kursicha - Toshkent, XX asr o‘rtalari. Ganchkorlik, kandakorlik,
kashtado‘zlikda, zardo‘zlik, kulolchilik, zargarlik, gilam to‘qish, to‘qimachilik,
inkurustatsiya, panjaralar va hokazolarda har xil yo‘llar bilan naqshlar ishlanadi.
Masalan, o‘yib, chizib, chok yordamida, zarb bilan, qadab va boshqa usullarda naqsh
solinadi. Naqqoshlik san’ati tarixi insoniyat madaniyati bilan bir qatorda qadimiydir.
Madaniyatning rivojlanishi natijasida rassomlik va naqqoshlik ajralib chiqdi hamda
rivojlandi. Har xil arxeologik qazilmalar shuni ko‘rsatadiki, naqqoshlik jahondagi
barcha
xalqlarda
qadimdan
mavjud
ekanligi
bizga
ma’lum
bo‘ldi. Chunonchi, Xitoyda, Qadimiy Eronda, Hindistonda va boshqa joylarda
naqshning har xil turlarini ko‘rish mumkin. Naqqoshlik har bir davlatning o‘ziga xos
8
muhitiga: geografik o‘rniga, o‘lkaning o‘simlik dunyosiga ko‘ra rivoj topdi.
Masalan, arman va gruzinlarda uzum va uzum bargi, shimol xalqlarida archa va har
xil hayvonlar, qirg‘iz va qozoqlarda mol shoxi, tojiklar va o‘zbek xalqlarining
naqshlariga qarasak anor, bodom, gullar, qalampir va boshqalarni ramziy naqsh
tariqasida ishlatilganligini ko‘rasiz. Yevropada barokko, gotika, roman, klassitsizm
uslublari har xil davrlarda hukmron bo‘ldi. Bu esa o‘z-o‘zidan naqqoshlik
san’atining rivojlanishiga ta’sir etdi. O‘zbekiston territoriyasidagi arxeologik
qazilmalardan Xorazm, Sug‘d, Baqtriya va boshqa viloyatlarda naqsh san’atining
rivojlanganligi ma’lum. Olimlarimiz Surxandaryo viloyatidagi Fayoztepa (I-II asr),
Dalvarzintepa (I asr) budda ibodatxonalari qazilmalaridan topilgan naqsh qoldiqlari
orqali isbotlab berganlar. Xorazmdagi Tuproqqal’a zallari monumental naqshlar
bilan bezatilganligi bizga ma’lum. VI-VII asrlarda ibodatxonalar, qasrlar va
boylarning uylari o‘yma naqshlar hamda tasvirlar bilan bezatilgan. Tantanali
marosimlarga mo‘ljallangan xonalardagi dabdabali ajoyib naqshlarni ko‘rib hayron
bo‘ladi kishi. Ularning birini qarasangiz devorlarda bazmi jamshid, ov ko‘rinishi,
manzaralar hamda diniy marosimlar tasvirlangan. Jonli maxluqlar qizil va ko‘k
ranglar bilan bo‘yab tasvirlangan. VII asrning oxiri VIII asrning boshlarida O‘rta
Osiyoni arablar bosib olishi natijasida qaror topgan islom dini o‘zidan oldingi
madaniyatning ildiziga bolta urdi. Yangi din hamda yangi g‘oya O‘rta Osiyo tasviriy
san’atiga ta’sirini o‘tkazdi. Jonli mavjudotlarni aks ettirish man etildi. Keyinchalik
yuzaga
kelgan
diniy
sharhlar
va
hodisalar
ko‘proq
murosasiz
yo‘l tuta borib, qat’iy ravishda shunday der edi: “Tangri yoki odamzod suratini
chizishdan tiyiling, faqatgina daraxtlar, gullar va jonsiz mavjudotlarning suratini
chizing aks holda bu qoidani buzgan kishi gunohi azim qilgan bo‘ladi”, deb
qo‘rqitilgan. Jonli mavjudotlar suratini chizish man etilishining ma’nosi shundaki,
xudodan boshqa hech kim biror narsa yaratish u yoqda tursin, hatto xudo yaratgan
narsani qayta gavdalantirishi ham mumkin emas va bu uning qo‘lidan kelmaydi, aks
holda, musavvir xudo bilan bahs boylashib, uning irodasiga shak keltirgan bo‘ladi».
Islom talablariga bo‘ysunish oqibatida jonivorlar, parrandalar va odamlarni
tasvirlash yo‘qolib borib naqqoshlik rivoj topdi. Arab yozuvi o‘zlashtirildi. Natijada
9
naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi paydo bo‘ldi. Arab yozuvi naqshlar
bilan birga chizildi. Arab yozuvi ham bezak, ham duo afsunlar vazifasini bajardi.
IX-X asrlarda O‘rta Osiyoda naqqoshlik san’ati avj olib rivojlandi. Arxitekturada
g‘isht qalab naqsh solish yuksak darajada rivojlandi, binolarning ichki tomoniga
ganch, yog‘och o‘ymakorligini qo‘llash yuksak rivoj topdi. Ayniqsa,
maqbaralarning peshtoqlari devor va ravoqlar ganch naqshlar bilan juda nafis
bezatiladi. Naqshlar murakkablashib bordi. Ularning yangi nusxalarida ramz,
tasvirlar, timsol, duo afsunlar, tasbih va boshqalar naqadar mo‘lligini ko‘ramiz.
Ramziy naqshlar dunyoda sodir bo‘layotgan voqeliklar, tilaklarni aks ettirgan. Har
bir chizilgan naqshda o‘ziga xos ma’no bo‘lgan. Chunonchi, o‘simliksimon naqsh
gulsapsarni olaylik, u osoyishtalik va umr uzoqlik timsoli, «pechak islimiy» naqshi
boylik va farovonlikni, novda va yaproqlar esa to‘kinchilik hamda bahor chog‘ida
uyg‘onishni bildiradi. Musavvirning tasvirlari bu uning ona tabiatga bo‘lgan
muhabbatini bildiradi. Uning ranglari o‘ziga xos ma’no va xarakterga ega. Naqsh
o‘zbek madaniyatining hamma bosqichlarida hamroh bo‘lib kelgan. Eng oddiy
prinsiplari bir-biriga mutanosiblik, uyg‘unlik, yo‘sin va usullarini ajoyib qayta-qayta
takrorlashuvidir. Xalq naqqoshlari naqshlarning har bir detaliga alohida e’tibor
berib, uning tabiiyligini yo‘qotmaganlar, har bir element ustida puxta fikr
yuritganlar. Har bir naqsh negizida ma’lum ramziy ma’no singdirilgan. XI-XII
asrlarda O‘zbekiston territoriyasida arxeologik topilmalar shuni ko‘rsatadiki,
naqshlar ichida geometrik naqsh ko‘p ishlatilgan.
Dostları ilə paylaş: |