Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
23 özü də bu sahənin yeni texnika əsasında inkişaf etdirilməsində maraqlı idi. Konfransda yeganə birgə müzakirə edilməsi mümkün olan məsələ müharibənin gedişində kimyəvi vasitələrdən istifadə etmək üzrə məsələyə baxılmasına dair beş dövlət, ABŞ, Böyük Britaniya, Yaponiya, Fransa və İtaliya komitəsinin təşkili idi. Lakin komitənin yaradılmasında dövlətlər yekdil qərara gələ bilmədilər. Konfransda müharibədə kimyəvi vasitələrdən istifadə haqqında ümumi müzakirədən sonra əlavə beş dövlət müqaviləsi bağlandı. Bir sözlə, Vaşinqton konfransında ancaq dənizdə “tərksilah” məsələlərinə baxıldı. Dənizdə silahlanmanın məhdudlaşdırılmasına Hardinq hökuməti xüsusi əhəmiyyət verirdi. Yuzun məruzəsində göstərilirdi ki, ABŞ, İngiltərə və Yaponiya xətt gəmilər aşağıdakı nisbətdə müəyyən edilsin. Belə ki, ABŞ və İngiltərə 500 min ton su tutumu, Yaponiyaya isə 300 min ton su tutumu olan gəmilər istehsal edə bilərdi. Nisbət 5:5:3 olmalı idi. ABŞ-ın məqsədi İngiltərəyə çatmaq, Yaponiyanı isə ikinci yerdə saxlamaq idi. Həmçinin Yuz belə bir bəhanədən də istifadə etdi ki, guya böyük gəmilər xüsusi təhlükə təşkil edir, ona görə də 35 min ton su tutumundan yuxarı gəmilər tikilməsin. Bu həm də ona görə lazım idi ki, ABŞ üçün Atlantik okeandan Sakit okeana, Sakiit okeandan Atlantik okeana donanma köçürməkdə çətinlik törətməsin. Böyük dövlətlərin mənafeyinə uyğun olaraq dənizdə yeni silahlanmanın əsası qoyulmuş oldu. Yuz çox böyük çətinlik bahasına linkorların nisbətini aşağıdakı qaydada müəyyən edə bildi. ABŞ və İngiltərə üçün 525 min tona qədər, Yaponiya üçün 315 min tona qədər, Fransa və İtaliya üçün isə 175 min tona qədər. Bu nisbətin qəbul edilməsi əslində ABŞ-ın daha iri gəmilər tikməsinə şərait yaradılması demək idi. İngiltərə və Fransa arasında kəskin müzakirələr kreyserlərin və sualtı qayıqların məhdudlaşdırılmasına imkan vermədi. Konfrans həmçinin təyyarə daşıyan gəmilərlə əlaqədar razılığa gələ bilmədi. Bu münasibətlə elə ilk təqdim edilən layihə rədd edildi. Bütün bu sahələrdə müqavilələrin bağlanmamasının səbəkarı isə Fransa və güzəştə getməyi bacarmayan İngiltərə oldu. ABŞ-ın müvəffəqiyyətləri tam olmadı, o bir neçə güzəştə getməyə məcbur oldu. Bu, onun Yaponiyaya yaxın ərazilərdə hərbi baza yaratmamağı öhdəsinə götürməsi idi. Nəticədə onun hərbi 24 bazalarının hamısı Perl-Xarbor və Sinqapurla məhdudlaşdırılmış oldu. Bu özü ABŞ-ın konfransı müntəzəm davam edən orqana çevirmək planından imtina etməsi demək idi. ABŞ-ın planına görə həmin orqan Millətlər Cəmiyyətinə qarşı çevrilməli və iqtisadi və maliyyə məsələlərini əhatə edən fəaliyyət sahəsini əhatə etməli idi. Beş dövlət müqaviləsinin müzakirəsi göstərdi ki, Avropa dövlətləri və Yaponiya ABŞ-ın hegemonluq iddiasını qəbul etmək istəmirlər. Hətta ayrı-ayrı istiqamətlərə də bunu şamil etmək niyyətində deyildilər. Bununla bərabər Yuz ona müvəffəq olmağı bacardı ki, Vaşinqton konfransında iki qətnamə qəbul etdirsin. Bunlardan biri “tərksilah” məsələsinin gələcəkdə müzakirə edilməsi zəruriliyi, digəri isə konfrans iştirakçılarının 8 ildən sonra bir daha konfrans çağırıb xətt gəmilərinin tonnajını təsdiq etmək öhdəliyi haqqında idi. Bu nisbət belə müəyyən edilirdi. 5:5:3:1,75:1,75. Bu qətnamələr ABŞ-a imkan verdi ki, dənizdə silahlanmanı öz nəzarəti altına alsın və tərksilah məsələsi üzrə növbəti konfrans çağırmaq təşəbbüsünü öz əlində saxlamış olsun. Vaşinqtonda silahların məhdudlaşdırılması məsələsinin müzakirəsinin nəticələri ABŞ senatında kəskin müzakirəyə səbəb oldu. Tənqidçilər sağdan hökuməti fövqaladə güzəştlərə getməkdə təqsirləndirirdilər. Göstərirdilər ki ABŞ, nümayəndələri hədsiz dərəcədə sülh xülyalarına qapılmışlar. Senator C. Rid təsdiq edirdi ki, müqavilə göstərir ki, biz ingilislərə necə xeyirxahlıq göstəririk. Digərləri isə ABŞ-ın Yaponiyaya gözəştə getməsini pisləyirdilər. Debat belə bir amilə imkan verdi ki, sağlar bundan istifadə edərək hərbi hazırlığı gücləndirməyi, müəssisələrin hərbi sifarişlər qəbul etməsinə icazə verilməsini tələb etsinlər. Soldan tənqiddə senator Bora, Uilyam, Uinq və digərləri qeyd edirdilər ki, Sakit okeanda bazalarını möhkəmləndirməkdən imtina edən ABŞ çalışmalıdır ki, Filippin və Quamda möhkəmlənməkdən imtina etməməklə bərabər özünə geniş imkanlar yaratsın. İngiltərə və Yaponiya isə Sakit okeanın qərb hissəsində möhkəmlənməməlidir. Bütün böyük dövlətlərin donanmalarını azaltmamalı, əksinə onlar daha güclü olmalıdırlar. Xərclər qoy çox olsun, lakin sürətlə silahlanmada kreyser, sualtı qayıq və təyyarələr istehsalı artırılsın. 25 Beş dövlət müqaviləsinə senatda cəmi bir nəfər səs vermədi, ancaq 24 senator bu məsələdə bitərəf qaldı, qalanlar leyhinə səs verdi. Müqaviləyə əlavədə Yuz göstərdi ki, dənizdəki hərbi gəmilər və köməkçi döyüş vasitələrinin nisbəti dünyanın böyük dövlətləri arasında proporsional qaydada bölünməlidir. Bundan ABŞ-ın birinci növbədə məqsədi o idi ki, İngiltərənin xətt gəmilərinin ABŞ üzərindəki üstünlüyü ləğv edilsin. Çünki İngiltərə artıq xətt gəmilərinin tikintisinə başlamışdı, ABŞ-da isə hələ bu tikinti başlamamışdı. İngiltərə üçün ABŞ-ın təklifini rədd etmək çətin idi. Çünki bu dövrdə İngiltərə çox böyük maliyyə çətinlikləri ilə qarşılaşmışdı, dənizdə donanma saxlamaq isə ona çox baha başa gəlirdi. Ona görə də Balfur Yuzun təklifini müdafiə etməli oldu. Yapon nümayəndəsi Kato isə ABŞ-ın təklifi ilə əlaqədar olaraq öz proporsional sazişini elan etdi. Bununla belə konfransda ABŞ-ın layihəsi konkret şəkildə müzakirə edildikdə müxtəlif məsələlər meydana gəldi. Yaponlar təkid edirdilər ki, ABŞ, İngiltərə və Yaponiya arasında xətt gəmilərində nisbət 10:10:7 olsun. Halbuki Yuz təklif edirdi ki, bu nisbət 10:10:5 olsun. Cavabında ABŞ bildirirdi ki, əgər Yaponiya inadkarlığını davam etdirərsə, ABŞ hər bir yapon gəmisinə qarşı dörd gəmi tikintisinə başlayacaqdır. Belə olduqda yaponlar ABŞ-ın təklifinə razı olduqlarını bildirməyə məcbur oldular. Lakin onlar belə bir şərt qoydular ki, ABŞ Sakit okeanda belə gəmilərin tikintisi ilə məşğul olmayacaqdır və hərbi- dəniz bazası yaratmayacaqdır. ABŞ nümayəndəsi Yaponiyanın bu tələblərinə etirazını bildirdi, xüsusilə Havay adalarına da bunu şamil etməsinə razılşmadığını bildirdi. Öz növbəsində Fransa da təkid etdi ki, ona 35 min tonnaj su tutumu olan 10 linkor tikintisi üçün icazə verilsin. İtaliya da onun Fransa ilə bərabərhüquqlu səviyyədə tutulmasını və Fransaya aid ediləcək proporsiyanın ona da şamil edilməsi tələbini bildirdi. ABŞ nümayəndələri konfransda İngilislərin köməyi ilə quru qoşunlarının və aviasiyanın ixtisarı haqqında məsələ qaldırdı. Əslində nə ABŞ, nə də İngiltərə ümumi formada silahlanmanı ixtisar etmək istəmirdilər. Bundan məqsəd Yaponiyanın mövqeyini Çində, Fransanın mövqeyini isə Avropada və Yaxın Şərqdə sarsıtmaq idi. Manevr alınmadı. Fransa quruda silahlı qüvvələrin qəti surətdə ixtisar edilməsi əleyhinə çıxdı. Fransız nümayəndə heyətinin başçısı 26 Brian konfransda antisovet əhval-ruhiyyəsini biruzə verərək göstərdi ki, Fransaya böyük ordu lazımdır ki, Polşa və Qərbi Avropanı bolşevizm təhlükəsindən qoruya bilsin. Həmçinin o göstərdi ki, Almaniya istənilən an özünə yarım milyonluq ordu yarada bilər. Quru qoşunlarının ixtisarına qarşı Yaponiya, İtaliya, Belçika da öz etirazlarını bildirdi. Kəskin fikir ayrılıqlarının meydana çıxması nəticəsində quru qoşunlarının, həmçinin sualtı donanmanı və hərbi hava qüvvələrini məhdudlaşdırmaq məsələsi də həll edilməmiş qaldı. Bununla belə İngiltərə və ABŞ-ın təzyiqi nəticəsində Fransa onların hərbi-dıniz tonnajı haqqında təkliflərini qəbul etməli oldu. Nəhayət üç aylıq gərgin mübarizədən sonra ABŞ, Böyük Britaniya Yaponiya, Fransa və İtaıiya birgə 1922-ci il fevralın 6-da beş dövlət sazişini imzaladılar ki, bu “Dəniz qüvvələrinin məhdudlaşdırılması haqqında” saziş adlanır. Saziş dövlətlər arasındakı nisbəti bu şəkildə müəyyən etdi:5:5:3:1,75:1,75. Bu müqavilə 1936-cı ilin 31 dekabrına qədər qüvvədə hesab olunurdu. Beş dövlət sazişi İngiltərə ilə ABŞ arasında xətt gəmilərində bərabərliyi rəsmiləşdirdi. Amerika nümayəndə heyəti həmçinin hərbi kreyserlərin də məhdudlaşdırılmasını təklif etdi, çünki İngiltərə bu sahədə birinci yeri tuturdu. Lakin İngiltərə nümayəndə heyəti bunu qətiyyətlə rədd etdi, çünki kreyser donanması dənizdə kommunukasiya xətlərinə nəzarət etmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi və İngiltərə onun vasitəsi ilə müstəmləkələri ilə əlaqə saxlaya bilirdi. Beləliklə İngiltərə bir sıra sahələrdə dənizdə üstünlüyünü qoruya bildi. ABŞ-ın Sakit okeanda yeni dəniz bazaları tikməsi sazişə əsasən qadağan edilirdi. Lakin bu qadağa ABŞ-ın adalarına, Kanadaya, Avstraliyaya, Yeni Zelandiyaya, Panama kanalı zonasına, Havay adalarına aid edilmirdi. Konfransın müzakirə etdiyi mühüm məsələlərdən biri də Çin məsələsi idi. Vaşinqton konfransında Pekin hökuməti nümayəndələri Çinin maraqlarını müdafiə etmək qabiliyyətinə malik deyildi. Cənubi Çin hökumətinin nümayəndələri, hansı ki, ona Sun-Yatsen başçılıq edirdi, konfransa buraxılmamışdı. Ancaq Çində baş verən antiimperialist hərəkatlar Çin nümayəndə heyətini məcbur etmişdi ki, konfransda Çinin milli maraqlarını qismən olsa da, müdafiə edən tələblər proqramı irəli sürsün. Çin böyük dövlətlərdən tələb edirdi ki, onun ərazi Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|