Səlahəddin XƏLİlov məHƏBBƏT və İntellekt
Yüklə 2,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
duyğuları tərənnüm edən şerlər çoxdur. Bəzən şair özü mövqeyinin zahidlərdən fərqli olduğunu xüsusi vurğulayır: Məhəbbət ləzzətindən bixəbərdir zahidi-qafil. Füzuli, eşq zövqün zövqi-eşqi var olandan sor. 1 Mövlana Cəlaləddin Ruminin poeziya- sında da eşq daha çox dərəcədə ilahi eşqin ifadəsi kimi səciyyələndirilir. Professor Yusif Rüstəmov yazır: «Cəlaləddin Ruminin bütün yaradıcılığı İlahi eşqi tərənnüm etmək üstündə qurulub. O, sübut etməyə çalışırdı ki, eşq insanın vücuduna xoş yüngüllük gətirən, onu göylərə yüksəldən qanaddır. Eşqin qarşısında uca dağlar əriyir, hərəkət etməyə başlayır, acı şey dadlı şeyə, kədər səfaya, torpaq qızıla, dərd-azar sağlamlığa, üzüntü sevincə, fəlakət uğura çevrilir. «Ölü qəlblər dirilir, kölələr ağa olur, dəmir yumşalır, daş əriyir»». 2 Burada biz əslində bir qədər əvvəl İbn Sina və Nizami tərəfindən irəli sürülmüş eşq konsepsiyasının davamını, poetik təkamülünü görürük. Mövlana öz eşq təliminin izahını da verir: «Allah ona (aşiqə) səbəbsiz olaraq bu varlığı 1 Məhəmməd Füzuli. Əsərləri. I cild. B., 1958, səh. 151. 2 Yusif Rüstəmov. Mövlana Cəlaləddin Ruminin sufilik fəlsəfəsi. B., «Azərbaycan Universiteti» nəş- riyyatı, 2002, səh. 122 64 vermişdir. O, comərd ər də səbəbsiz olaraq Allah vergisini Allaha bağışlayır». 1 Lakin sual olunur ki, Allah doğrudandamı insanlara varlığı və bu hissi ona geri qaytarmaq üçün vermişdir? Hətta bu belədirsə də, Allahı sevməyin yolu insanları və təbiəti sevməkdən keçməli deyilmi? Axı, başqa bir yaxınlaşmaya görə yerdə və göydə olan bütün gözəlliklər Xaliqin təzahürüdür. Əlbəttə, biz bu fikri panteist yozumunda demirik. Allahın, insan və təbiətin fövqündə dayandığına şübhə etmirik. Amma bu fövqəlqüdrətin insanlarda və təbiətdə də təzahür etdiyini söyləyənlərə tam etinasız da yanaşa bilmərik. Bu, incə bir məqamdır. Vaxtilə böyük İbn Sina bu məsələyə ay- dınlıq gətirməyə çalışmışdır: «Elələri də var ki, nəfsi Allah hesab edirlər, – kafirlərin dediklə- rindən yüksəkdə dayan, – guya o müəyyən bir tərzdə hər şeydə o iştirak edir: bir halda – təbiət, digər halda – zəka və üçüncü halda – nəfs. Lakin o bunların birləşdirilməsindən yüksəkdə dayanır». 2 Gözəl deyilmişdir. Allah yeganə həqiqi varlıq olaraq bütün yaradılmışların fövqündədir. Lakin biz onu onun yaratdıqları vasitəsi ilə olmasa, bəs necə dərk edərik? Ona olan sevgimiz və pərəstişimiz də onun yaratdıqlarına heyranlıq və sevgidən başqa necə ifadə oluna bilər? Axı, 1 Yenə orada. 2 Ибн Сина. Книга о душе. – Избранные фи- лософские произведения. М., 1980, стр. 395. 65 Allah insanlara bütün həqiqətləri, ən böyük həqiqət olan varlığın özünü – Allahı dərk etmək dərəcəsində bilgi verməmişdir. Axı, ruh insan üçün əlçatmazdır. 1 İnsana verilmiş məhdud idrak qabiliyyəti əslində yalnız müəyyən məkan və zaman hüdud- unda baş verən sonlu hadisələrin öyrənilməsi üçün yetərlidir. Sonsuzluğu, əbədiyyəti məntiqlə dərk etmək mümkün olmadığı kimi, duyğu ilə tam ehtiva etmək də mümkün deyil. Qeyri məyyənlik insanı bir tərəfdən, cəlb edirsə, digər tərəfdən də qorxu ilə müşayiət olunur. Ona görə də, qorxu qədər əsrarəngiz bir duyğu yoxdur. İlahi eşqin komponentlərindən biri qorxu, biri də pərəstiş duyğusudur. İnsanın məqsədi Allaha çatmaq yox, ona səcdə etmək olmalıdır. Daha doğrusu, Qurani-Kərimdə deyildiyi kimi, Allaha ona səcdə edən yaxınlaşmış olur. 2 Ən böyük ideal Allahı ehtiva etmək deyil, Allah duyğusu ilə ehtiva olunmaq, ona tapınmaq, ona sığınmaqdır. Allahı təbiətdə və insanın qəlbində axtaranlar da var. Əlbəttə, hər şeydə onun nişanəsini görmək olar. Yaradılmış olan ən azı Yaradanın iradəsinin məhsuludur. Lakin məqsəd onu özündə tapmaq deyil, özünü onda itirmək, dəryanın damlası olmaqla sonsuzluğa qovuşmaqdır. Nəfs pillələri ilə qalxaraq («nəfs 1 Qurani-Kərim .İsra surəsi, 85-ci ayə. 2 Qurani-Kərim . Ələq surəsi, 19-ju ayə. 66 üzərində qələbə çalaraq») ruh aləminə qovuşmaq, vəhy məqamına çatmaq, özünün Haqq olduğunu deyil, Haqqa qovuşduğunu, onun bir parçasına çevrildiyini anlamaq, duymaq – budur böyük səadət, budur kam almaq və budur kamala çatmaq! Lakin Şərq təfəkkürü və poeziyası İlahi eşq axtarışlarında da vüsal səhnəsi yaratmağa çalışmışdır. «Haqqı bulmaq», «ənəlhəqq» iddia- ları belə yaranmışdır. Dəryaya qovuşmuş damla özünü dərya zənn etmişdir. Amma haqqı bulduqdan, ideala çatdıqdan sonra həyatın mənası qalmır. Yəqin buna görədir ki, Mənsur Həllac bu məqama çatdığına inandıqdan sonra insanlardan onu öldürmələrini xahiş edirmiş. 1 Qərbdə sufilik yayılmamışdır. Qərb dü- şüncə tərzində fərdi-cismani məhəbbətin fövqünə qalxmaq üçün ilahi eşqə ehtiyac duyul- mamışdır. Hissiyyat həmişə intellektlə ram edildiyindən onun reallıqdan uzaqlara uçmaq təhlükəsi olmamışdır. Uçmaq, qanadlanmaq imkanından məhrum olan məhəbbət cismani həyatın atributları səviyyəsinə endirilmişdir. Buna əmin olmaq üçün Stendalın «Məhəbbət haqqında» 2 1 М.Байат, М.Али Джамния. Халладж – пер- вый мученик суфизма.- Суфийская проза и поэзия. М., 1998, стр. 162. 2 Bax: Стендаль. О любви. – Собрание сочи- нений в 15-и томах, том 4, М., 1959. 67 Yüklə 2,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|