Səlahəddin XƏLİlov məHƏBBƏT və İntellekt
Yüklə 2,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
vaxt insanın özü-özünü aldatmasından, başqalarının nəzərində «müqəddəs» obrazı yarat- maq riyasından başqa bir şey deyil. Bir insanın sosial-dini mükəlləfiyyət kimi üzərinə götürdüyü «şəhvətdən uca durmaq» missiyasının daxili dramatizmi Lev Tolstoyun «Sergi Ata» əsərində böyük ustalıqla qələmə alınmışdır. Dini xidmətdə olan insanlara ancaq nəcib hisslərlə yaşamaq və heyvani nəfsdən, şəhvət duyğusundan uzaq olmaq, xüsusən onun yanına etiraf üçün, «günahlarının bağışlanması» üçün gəlmiş, ona pənah gətirmiş qadınlara «pis gözlə» baxmamaq kimi tələblərin qoyulması təbiidir. Amma ailə qurmamaq tələbi din xadimini həm də övlad məhəbbətindən məhrum edir. Təsadüfi deyildir ki, «məgər İsaya məhəbbət digər məhəbbət formalarını mütləq istisnamı etməlidir», – sualı Qərb mütəfəkkirlərini də daim narahat etmişdir. E.Voyniçin «Ovod» əsərində, bir tərəfdən, keşiş Montanellinin faciəsi: dini- inzibati borc və saf məhəbbət arasında tərəddüdləri, öz atalıq haqqını gizlətmək məcburiyyətində qalması, digər tərəfdən də, Ovodun həqiqəti bildikdə bu icbari riyakarlığa qarşı üsyanı əks etdirilmişdir. Ülvi hisslərin bir- biri ilə qarşılaşdırılması, «hansı məhəbbət hansına qurban verilməlidir?», – kimi üzücü dilemmalar, əlbəttə, həyatı ağırlaşdırır. Belə əlavə yük ruhun uçması, öz tayını tapıb tamamlanması və mənəvi 55 bütövlük kəsb etməsi üçün ancaq əngəldir. Halbuki, hələ yaranışdan hər kəsin öz tayı, əks qütbü var. Qurani-Kərimin Rum surəsində yazılır: «[Allah] sizin özünüzdən sizlər üçün taylar yarat- mış ki, rahatlıq tapasız taylarınızla. Sevgi ilə mərhəmət bərqərar eləmiş aranızda. Bunlar O- nun qüdrətinin dəlilləridir. Şübhəsiz, bunlarda ayələr var düşünənlər üçün». 1 Bəli, insanlar arasında sevgi Allahın iradəsi ilə həyata keçir. İnsanın habelə təbiət gözəlliyinə və ya hər hansı digər formadakı gözəllik təzahürünə meyli, məftunluğu və vüsal hissi məhz daxili harmoniyanın təminatına xidmət edir. İnsanın bütün mənalı həyatı, kamilliyə aparan yol ondan kənarda; təbiət hadisələrində, digər insanların zahiri və batini aləmində, sənət əsər- lərində rastlaşdığı harmoniya sayəsində öz daxilindəki yarımçıqlığı tamamlamaq bütövləş- mək istiqamətində yoldur. (Çin fəlsəfəsində bu yola dao deyilir və ancaq daoya çatan kamil he- sab olunur.) İnsan özündə bəlkə də rüşeym şəklində, potensial imkan şəklində olan, lakin hə- lə açılmamış, yetişməmiş bir ahəngin, daxili incə quruluşun kənardakı ekvivalentinə meyllidir. Bir insan yaradılarkən onun fərdi nəfs aləmi, ruhu harada isə tamamlanmış, harada isə hələ tamamlanmağa möhtacdır. Ona görə də, insan ömrü boyu instinktiv və intuitiv şəkildə ta- 1 Qurani-Kərim. Rum surəsi, 21-ci ayə. 56 mamlanmağa, bütövləşməyə, Vahidə can atır. Bədii ədəbiyyatda, bütün sənət növləri də məhz bu missiyaya xidmət edir, daha doğrusu, – etməlidir. Çünki insan həyatda rast gəlmədiyi ka- millik və harmoniya nümunələrini, heç olmasa sənətdə tapır. Gözəlliklə ülfətdə özü də gözəlləşir, kamilləşir. İnsanın yarımçılıqdan xilas olmaq, bü- tövləşmək istiqamətində göstərdiyi başqa bir cəhd öz ifadələrini ilahi eşqdə tapır. Burada insan öz yarımçıq mənəvi varlığını, tamamlan-mamış ahəngini nəyinsə hesabına tamamla-maq, addım- addım kamilləşmək yolunu deyil, öz yarımçıq Mən-indən ümumiyyətlə imtina etmək, özünü itirmək və O-nda – mütləq varlıqda, Yaradanın özündə tapmaq yolunu tutur. Burada tamamlanma ehtiyacı əslində başqa formada ödənilmiş olur. Yaradan heç şübhəsiz, bütün yaradılmışlardan kamildir – kamilliyin zirvəsidir. Ona qovuşan insan da kamilləşir, müdrikləşir, müqəddəsləşir. İlahi eşqin bu maksimalist forması ənəlhəqqə aparır. Normal insanınsa eşqi yalnız idealda, üfüqdə ilahi eşqdir. Bu ideala doğru aparan yolun məqamları pillə-pillə keçilməlidir. Universal xristianlıq sevgisi, sən demə, bir o qədər də universal deyilmiş. Başqalarına qarşı mərhəmət təlqin edən, şəhvani hisslərin fövqündə durmağa səsləyən bu təlim bəzən insanın özünə qarşı xeyli sərt olur. Hər bir ifrat isə öz əksliyinə 57 çevrilir. Bəlkə də elə bununla bağlıdır ki, indi xristian dünyasında cinsi məhəbbət, hətta ailə xaricində normaya çevrilmiş şəhvani həyat özü universallaşdırılmışdır. Xristianlığın qoyduğu mənəvi qadağalar həyat reallıqlarının fövqündə dayandığından indi ancaq simvolik səciyyə daşıyır. İlahi eşqin bütün insan ruhunu sarması kimi fövqəladə mənəvi yüksəliş məqamının bəhrəsi olan bir qüdrəti adi insanlardan, hansı səbəblərdənsə sadəcə dini xidmət yolunu tutmuş şəxslərdən gözləmək, ən azı, sadəlövhlükdür. Belə bir məqama ancaq xüsusi (vergi verilmiş) insanlar və o da ancaq ruhun uzun illər ərzində tərbiyəsi sayəsində yüksələ bilərlər. Cismin (bədənin) və heyvani nəfsin tər- biyəsi ilə yanaşı, ruhun tərbiyəsi də tələb olu- nursa, bu ancaq böyük fəlsəfi təməl üzərində qurula bilər. İslam şərqində bu məqama yüksəlişin (sufilik praktikasının) əsasında tə- səvvüf fəlsəfəsi dayanır. Hindistanda nirvana məqamına yüksəlmək üçün Budda təliminə (buddizm), Çində dao məqamına yüksəlmək üçün Lao Tszı təliminə (daosizm) yiyələnmək tələb olunur. Əslində bunlar hamısı eyni mahiyyətin müxtəlif təzahürləridir. Bəşəriyyət mənəvi yüksəliş pilləkanının alt pillələrində nə qədər fərqli olsa da, yuxarıya qalxdıqca yaxınlaşır, birləşir. «Cismani həyatlar fərqli, ruhani həyatlar isə oxşardır» (Əbu Turxan). 58 Yüklə 2,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|