ətraf ictimai mühitin riyakarlıq dərəcəsi arasında
nisbət nəzərə alınmalıdır. Çünki niyyətcə təmiz
olan bir rəftar qarşıdakı tərəfindən (və eləcə də
mühit tərəfindən) başqa cür qəbul oluna və yozula
bilər. Mənim qəlbim təmizdir, kim nə düşünürsə
düşünsün, – mövqeyi sevgilinin qəlbinə xal sala
bilər.
L.Tolstoyun «Hərb və sülh» romanında
Nataşanın səmimiyyətinə, saf məhəbbətinə heç
kim şübhə etmir. Amma onun hissləri ilahi eşq
səviyyəsinə qalxa bilmir və bu hisslər, bir tərəf-
dən mühitin, digər tərəfdən də gənclik ehtirasının
həmlələrinə dözmür. Hələ yetkinləşə bilməmiş,
kamillik zirvəsinə qalxmamış bir məhəbbət
Kuragin kimi eşq dəllallarının məharəti qarşısında
aciz qalır.
Dezdemonanın sədaqətinə şübhə də təkcə
Otello sevgisinin məhdudluğundan
∗
yaranmır.
Otellonu şübhələnməyə vadar edən naqis mənəvi
mühit və riyakar insanlar olmasa idi, təbii qıs-
qanclıq şübhə dərəcəsinə qalxmazdı. Lakin Otello
sevgilisinə şübhə ilə yanaşa bildiyi halda, mühitə
sadəlövh bir inam bəsləyirdi. O, yaqoların xoş
rəftarına, mədəni görkəminə aldanmamaq və
mühitin xislətini də nəzərə almaq üçün zəruri olan
sosial idrak səviyyəsindən məhrum idi. Ona görə
İrqi və dini fərqlər ucbatından məhəbbət ilahi
eşq səviyyəsinə yüksələ bilmir. «Özgəlik» sindromu
vəhdətə mane olmaqla şübhələrə yer saxlayır.
47
də, otelloların saf məhəbbəti naqis mühitin
qurbanı olmağa məhkum idi.
Naqis ictimai mühit məhəbbətin qanad-
larını qırmağa, yerə endirməyə və öz çirkabına
bulaşdırmağa çalışır. Lakin iki könlün bir könüldə
birləşməsi real ictimai zəmində mütləq mənada
mümkün olmasa da, müxtəlif nisbətlərdə həyata
keçir. Könüllərin ittifaqı hələ fərdi varlıqların
inkarı deyil, sadəcə bundan sonra hər aşiq
təklikdə yox, birlikdə özünü dünyaya qarşı qoyur
və dünyanı duymağa, özündə ehtiva etməyə,
mənimsəməyə çalışır. Həyatın bütün mənası,
sevinci məhz dünya ilə təmasda ortaya çıxır.
Sevən qəlbin nəzərində dünya daha gözəl, daha
işıqlı görünür. Elə bil ki, bütün dünya onun
sevincinə şərik olur. Başqalarına münasibət də
dəyişir; kinin-nifrətin yerini şəfqət və mərhəmət
tutur.
Sevgililər maddi dünyaya da, mahiyyət
dünyasına da, xəyal dünyasına da sanki birlikdə
səyahətə çıxırlar. Sevincləri də, kədərləri də bir
olur. Daha doğrusu, birinin hissləri o birisindən
qaynaqlanır. Sənə hər şey ona xoş göründüyü
üçün xoş olur. Ən başlıcası isə səcdəgahları eyni
olur, eyni ilahi qüdrətə pərəstiş edir və özlərini bu
ilahi varlıqda birlikdə itirirlər.
Müxtəlif dinlərə mənsub olub «fərqli
tanrılara» sitayiş edən şəxslər bir-birini sevə bilər,
48
amma bu eşq – ilahi eşq səviyyəsinə yüksələ
bilməz. Sevgi burada ancaq ehtiras səviyyəsində
üzə çıxa bilər. Onun ilahi səviyyəyə qalxması
üçün dinlərin və tanrıların da birləşməsi lazımdır.
Tanrı zatən vahiddir. Sadəcə insanların bu vəhdəti
anlaması tələb olunur ki, buna da ya böyük əql,
ya da böyük eşq yardımçı olur. Təsadüfi deyildir
ki, Şeyx Sənan da aşiq olduqdan sonra «birsə
həqq, cümlə din də bir»
1
, – deyirdi. Onun dinlərin
vəhdətindən keçən sevgisi məhz ilahi eşqin fərdi
təzahürü və ya fərdi eşqin müqəddəslik zirvəsinə
yüksəlişi idi.
Fərdi məhəbbətin ilahi məhəbbətə qo-
vuşması iki damlanın əvvəlcə bir damlada bir-
ləşməsi və dəryaya birlikdə qatılması kimidir.
Burada dərya ancaq ilahi eşqə mütabiq ola bilər.
Bəs damlalar?
Cismani vüsal sayəsində dünyaya gələn
övlad valideynlərin (nəsillərin) hansı isə cəhət-
lərinin genetik vəhdətidir. Bəs Şərq poeziyasının
vəsf etdiyi ilahi eşq, ülvi məhəbbət necə bir
vəhdəti ifadə edir? Könüllərin birləşməsi, ruhani
vəhdət zamanı itirilən nədir, qalan nə? Pak eşq
sevənləri gözəlləşdirir, – deyirlər. Niyə?
Ruhani eşqi təmin edən ancaq yüksək
hisslər, nəcib duyğular olduğundan sevənlər
mənən durulur, kristallaşır. Ruhun ruha qovuş-
1
Hüseyn Cavid. Şeyx Sənan.– Əsərləri üç cild-
də. I cild. B., 2003, səh. 414.
49
ması daxili mənəvi yüksəliş gətirir. Lakin bu ali
məqam, ruhani vüsal hər sevənə qismət olmur.
Asif Əfəndiyevin belə bir rübaisi var:
Kamal meyvəsini dərən istərəm
Canını eşqinə verən istərəm,
Cismimi cismində görən çox oldu,
Ruhumu ruhunda görən istərəm.
Bəli, ruhun ruhla vüsalı indiki zəmanədə
çətin hadisədir. Amma evlilik dövründə geniş
mənada Mən-lərin; xarakterlərin, dünyagörüş-
lərinin, zövqlərin, vərdişlərin, daxili meyarların
bir araya gəlməsi qaçılmazdır. Bu zaman müəy-
yən məqamlarda uyğunluq olduğu kimi, fərq də
ola bilər. Belə olan halda bu birləşmə nə vaxt
daha dayanıqlı olar? İki eyni cür olanmı, yoxsa
tam fərqli olanlarmı birləşəndə bütöv sistem
əmələ gətirə bilər?
Burada biz məhəbbətin eyniyyət, yoxsa
fərq üzərində qurulması sualı ilə qarşılaşırıq. Yəni
kimlərin birliyi daha optimaldır; bir-birinə
bənzəyənlərin, eyni cür düşünən, eyni cür
yaşayanlarınmı, yoxsa fərqli görünən, fərqli
düşünən və fərqli səmtə üz tutanlarınmı?
İ.A.Krılovun durna balığı, xərçəng və qu quşu
haqqında təmsili yada düşür. Hərə müxtəlif səmtə
çəksə, hərəkət, inkişaf alınarmı? Ailədə hamı
çəkici bir yerə döyməli deyilmi? Müxtəlif xislətli,
50
Dostları ilə paylaş: |