Səlahəddin XƏLİlov məHƏBBƏT və İntellekt
Yüklə 2,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Din və məhəbbət
mənəvi zəriflik hətta sifətdə də təzahür edir, sifət işıqlanır, insan daha nəcib və nurani olur. Din və məhəbbət 42 Şərqdə məhəbbətin böyük anlamı əsrlər keçdikcə, təəssüf ki, tarixdə qalmışdır. Əqli və dini tərbiyəyə xidmət edən ilahi eşq ideyası getdikcə solmuş, cırlaşmış və onun yerini fərdi məhəbbət tutmuşdur. Əlbəttə, bir oğlanın bir qıza olan məhəbbəti nə qədər ülvi, təmiz və böyük olsa, bir o qədər yaxşıdır. Bu həm də gələcək ailənin sağlam təməli deməkdir. Lakin ifrata varanda hər şey öz əksliyinə çevrilir. İnsanın öz həyatında və dünyada ən böyük arzu və idealını, ən ülvi hisslərini başqa bir şəxsdə tapması, onu həyatının mənasına çevirməsi poetik baxımdan nə qədər gözəl görünsə də, sağlam şüur və ictimai reallıq müstəvisində bir absurddur. Şərq isə məhəbbət məsələsində bu ifratı, bu absurdu ucalıq və ali məqam hesab edir. Şərq fəlsəfi düşün- cəsinin çağdaş təmsilçisi olan Asif Əfəndiyev yazır: «Məcnun üçün dünya və Leyli birdir. Məcnunluqda məhəbbət insan iradəsinə bü- tünlükdə hakim olur. Bu hökmün əzəməti qarşısında hər şey aşiqə sönük görünür». 1 Göründüyü kimi, rasional düşüncənin ifrat və ab- surd saydığını emonsional düşüncə etalon hesab edir. Lakin bu məhəbbətin, bu zirvənin həqiqi mahiyyəti açıldıqca sağlam şüur çətin suallar qarşısında qalır. Asif Əfəndiyev daha sonra yazır: «Başqaları üçün məhəbbət həyatın bəzəyidirsə, Məcnun üçün həyatın özüdür. Məcnun üçün 1 Asif Əfəndiyev. İnam və şübhə, səh. 6. 43 dünyada məhəbbətdən qeyri heç nə yoxdur». 1 Poemanın əsas ideyası, müəllif mövqeyi gözəl açılır. Həqiqətən də Məcnunluq eşqin zir- vəsidir. Lakin, digər tərəfdən, həyatda cəfasını çəkməli olduğun, canını fəda etməli olduğun o qədər böyük ideallar var ki! Həyatın bütün məna- sının tək bir nəfərə olan eşqlə məhdudlaşması eşqin böyüklüyünə görə yox, ünvanın kiçikliyinə görə absurddur. Sonsuz hissin sonlu varlığa yönəldilməsi sözün müstəqim mənasında məcnunluqdur. Eşq ancaq əzəli-əbədi və sonsuz olan böyük yaradana ünvanlananda onun həddi- hüdudu olmaya bilər. Düzdür, Hegel də məhəb- bəti insanın özünü başqasında tapması kimi izah edir. Lakin insan özünü sevdiyi şəxsdə tapa bilər, amma itirə bilməz. Özünü itirmək, öz iradəsini bütövlükdə başqa iradəyə təslim etmək, səcdə qılmaq, pərəstiş etmək, – bunlar hamısı ilahi eşqin əlamətləridir. Yunus İmrə deyir: İlahi bir eşq ver mənə, Hardayamsa heç bilməyim. Elə itirim özümü İstəsəm də qoy bulmayım. 2 1 Yenə orada. 2 Yunus İmrə. Güldəstə. B., «Yazıçı», 1992, səh. 35. 44 Asif Əfəndiyev yazır: «Səcdə qılmaq – dünyanı sirli, möcüzəli bir varlıq kimi görmək, dərk etməkdir… Səcdə heyrətdən doğur. Səcdə qılan adamın ürəyində atəş sönməz, ehtiras tükən- məz. Gözlərində heyrət işığı azalmaz. Səcdə qılmaq – bir şəxsin timsalında bəşəriyyətə qovuş- maqdır. Səcdə qılmaq – təmizlənmək, ucalmaq, munisləşmək, müqəddəsləşmək deməkdir». 1 Gözəl deyilmişdir. Lakin bir məqama etiraz etməmək mümkün deyil. Səcdə qılmaq nəyə görə «bir şəxsin timsalında bəşəriyyətə qovuşmaqdır»? Axı, müqəddəslik duyğusu olan insan bəşəriyyətə yox, əbədiyyətə, ilahiyyata qovuşmağa can atır. Asif Əfəndiyevın böyük eşq fəlsəfəsində, mütləqə pərəstiş təlimində ən zəif məqam da elə məhz bu mütləqin Allahdan fərqləndirilməsi və harada isə, kimdə isə müqəddəslik, səcdəgah axtarması idi. Görünür, məhz bu məhdudluqdan irəli gəlir ki, son nəticədə o, «aşiqin səcdəgahı sevgilisidir» 2 , – qənaətində dayanır. Bu isə təkcə Asif Əfəndiyevin yox, orta əsr İslam Şərqinin böyük eşq anlamında ən dolaşıq məqamdır. İlahi eşqlə fərdi eşqin bəzən fərqləndirilməməsi, birinə aid olanın başqasına da aid edilməsi eşqi həddindən artıq mücərrədləşdirir ki, bu da Şərq 1 Asif Əfəndiyev. İnam və şübhə. səh. 7. 2 Yenə orada. 45 poeziyasının daha çox rəmzlər üzərində qurulmasından irəli gəlir. İlahi eşqin əlamətləri fərdi məhəbbətdə də qismən təzahür edə bilər. Amma mütləqləşdirilə bilməz. Maraqlıdır ki, Şərq poeziyasında kişilər qadına məhəbbətlərini ifadə edərkən bu əlamətləri mütləqləşdirdikləri halda, əməli həyatda daha çox dərəcədə bunu qadınlardan gözləyirlər. «Kişinin sözü qanundur». Qadının nəyinki sərbəst seçimi yoxdur, onun kişi Sözünü müzakirə etməsi də Şərq sevgisinin etalonuna sığmır. Halbuki, məhəbbət qarşılıqlı olduğu kimi, iradələrin məhdudlaşdırılması və bir-birinə tabe edilməsi də qarşılıqlı olmalıdır. Yəni könüllər bir-birinə təslim edilməlidir. Könlünü təslim etmiş adam daha başqasını sevə bilməz. O daha öz ixtiyarında deyil. Qısqanclıq hissi də bu kontekstdə ortaya çıxır. Çünki cismini naməhrəmə təslim etməmək asan- dır; öz sevgilisini qısqananlar bunu heç ağlına da gətirmirlər. Amma Şərq anlamında bakirəliyin pozulması heç də yalnız şəhvani əlaqəni nəzərdə tutmur. Həqiqi aşiq sevgilisinin sifətində hətta yad nəzərin də izini duyur. Başqasına sadəcə bir simpatiya, nəvazişli rəftar da bu cür mütləq- ləşdirilmiş sevgiyə xəyanət kimi dəyərləndirilə bilər. Hər şey sevginin dərəcəsi ilə inamın, etibarın dərəcəsi arasındakı nisbətdən asılıdır. Bir də insanın səmimilik, sadəlövhlük dərəcəsi ilə 46 Yüklə 2,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|