Səlahəddin XƏLİlov məHƏBBƏT və İntellekt
Yüklə 2,08 Kb. Pdf görüntüsü
|
və ahəngdar surətdə sevmək xasdır». 1 Əl-Qəzali yazır: «Məhəbbət ancaq idrakın nəticəsi ola bilər; belə ki, insan yalnız bildiyi şeyi sevir. Ona görə də, məsələn, daş sevə bilməz. Məhəbbət ancaq dərk edən canlının xassəsidir». 2 Əlbəttə, mübahisə etmək və göstərmək olar ki, insanı insan edən təkcə idrak qabiliyyəti deyil. İdrak qabiliyyəti müxtəlif dərəcələrdə hər bir insana xasdır. Şəhvani hiss və övlada münasibət səviyyəsində instinktiv sevgi də hər bir insana, hətta heyvanlara da xas olan bir cəhətdir. Amma böyük məhəbbət ali hiss olaraq nəinki idrakdan hasil olmur, əksinə, onun fövqündə durur, insanın «ağlını əlindən alır», onu ilhamlandırır və ya yaxşı mənada dəli-divanə edir. Eşq səviyyəsində idrak isə bütün insanlara aid olan hissi və məntiqi idrakdan yüksəkdə durur – idrakın ali məqamına aparır. Bu pillə daha çox dərəcədə idrakın sezgi və vəhy məqamlarına uyğundur. «İnsan yalnız bildiyi şeyi sevir», – fikrinə gəlincə, ancaq bununla razılaşmaq olar ki, insan heç bilmədiyi şeyi həqiqətən də sevə bilməz. Amma tam bildiyi şeyi də sevməz. Belə ki, sevgi daha çox qeyri-müəyyənliklə, müəmma ilə, sirr və sehrlə əlaqədar olub, əslində bir 1 Платон. Собрание сочинений в четырех томах. Том 3. М., 1994, стр. 169. 2 Анатомия мудрости. 106 философов. Жизнь, судьба, учение. Том 2. стр. 51. 29 möcüzə axtarışıdır. Təsadüfi deyildir ki, insan ağlı ilə yox, qəlbi ilə sevir, – deyirlər. Hər şey məhz qəlbi, könülü necə başa düşməkdən asılıdır. İdrak fəlsəfəsinin zirvəsində dayanan Əl-Qəzali eşq fəlsəfəsinin olsa-olsa hələ təməlini hazırlayırdı. Onun dövründə Füzulinin eşq konsepsiyası hələ yaranmamışdı. Füzuli anlamında eşq insanı məcazi mə- nada «dəli-divanə», müstəqim mənada «əhli- kəmal» edir: Ey Füzuli, qılmazam tərki-təriqi-eşq kim, Bu fəzilət daxili-əhli-kəmal eylər məni. 1 Məhəbbətin idrakla, əqllə əlaqə məqam- ları, məhz Füzuli eşqi ilə tanışlığındandır ki, Asif Əfəndiyevin (Asif Atanın) fəlsəfəsində daha inandırıcı şərh olunur. Hisslə, ehtirasla bağlı olan məhəbbətdən fərqli olaraq, Asif Əfəndiyev «müdrik məhəbbət» məqamının da izahını verir və ali məhəbbəti müdrikliyin strukturuna daxil edir: «Müdriklik – …ülviyyəti, məhəbbəti, gözəlliyi, əsilliyi müqəddəslik səviyyəsinə qaldırmaqdır». 2 Yaxud: «Məhəbbət – müdriklik timsalıdır. Məhəbbət əhli olmaq – kamal əhli 1 Füzuli. Əsərləri iki cilddə, I cild, səh. 215. 2 Asif Əfəndiyev. İnam və şübhə. B.,«Yazıçı», 1988. səh. 115. 30 olmaq deməkdir». 1 Ş.Sührəvərdi də kamilliyi eşq və şövqlə əlaqələndirir. Onun fikrinə görə nadan adamın aldığı həzz kamal əhlinin həzzi ilə müqayisəyə gəlməz: «Kamal sahibi olmayan qafil həzz ala bilməz. Hər bir həzzin qədəri kamillik dərəcəsindən asılıdır». 2 Eşq əhlini kamal əhli saymaq ikincinin heç də sözün adı mənasında ağıllı olmasına işarə deyil. Əksinə, eşq insanın ağlını əlindən alır. Nizami «Xosrov və Şirin»də deyir: Dumanla doldurub dünya üzünü, Yatırtdım eşq ilə ağlın gözünü. Ağlı dumanlandırmaq, məst etmək xüsu- siyyəti təkcə eşqdən yox, digər səbəblərdən də ortaya çıxa bilər. Buna misal olaraq musiqini, gözəlliyi, meyi, şərabı və s. göstərmək olar. Pla- ton «Qanun» əsərində Afinalının dili ilə deyir: «Bizi bu hala gətirən, ağlımızı əlimizdən alan, bir tərəfdən, nifrət, ehtiras və ya qorxaqlıqdırsa, digər tərəfdən, var-dövlət, gözəllik və ya zövq- səfadır» 3 . 1 Yenə orada, səh. 112. 2 Suhrawardi. The Philosophy of Illumination. Brigham Young University Press. Provo, Utah, 1999, p. 98. 31 Eşqin ağlı dumanlandırması – sərxoşluq vəziyyətini xatırlatdığı üçündür ki, Şərq po- eziyasında məhəbbət kontekstində «şərab», «mey», «sərməstlik» və s. bu kimi təşbehlərdən gen-bol istifadə edilir. «Bu gün mən elə sərmə- stəm ki!» Əbu Əli saz musiqisini də təsirinə görə meyə bərabər tutur: Mey qəmi dağıdır, kefi edir saz, Meydə olan ətir çiçəkdə olmaz. Dünyada kədəri dağıdacaq şey, Yaqut rəngli meydir, ipək telli saz. 1 Lakin eşqin ağıla qarşı qoyulması onun həm də zəkaya, sezgiyə, hikmətə qarşı qoyulması kimi başa düşülməməlidir. Çünki Şərq fəlsəfəsinə görə hissi idrak və məntiqi təfəkkür insanı həqiqətə, kamilliyə çatdıra bilməz. Əksinə, hissi təcrübə insanı doğru yoldan azdırır, həqiqəti görməyə mane olur. Həqiqəti bulmağın, haqqa çatmağın yolu haqq aşiqliyindən keçir. Azərbaycanın məhəbbət dastanlarında yuxusunda sevgilisini görən, butə verilən aşiq oyandıqdan, özünə gəldikdən sonra eşqlə bahəm fitri istedad 3 Платон. Аристотелъ. Пайдея: Восхождение к доблести. М., 2003, стр.238. 1 Ш.Султанов, К.Султанов. Юмяр Хяййам. Б., «Эянжлик», 1991, сящ.95. 32 Yüklə 2,08 Kb. Dostları ilə paylaş:
|