SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

tərkibində  muxtar  qurum  kimi  tanımış  və  ona  beynəlxalq  hüquqi 
təminat  vermişlər.
Beləliklə  də,  Naxçıvan  əhalisinin  inadlı  müqaviməti  və  qardaş 
Türkiyənin  hərbi-siyasi,  diplomatik  səyləri,  qətiyyətli  m ö v q e y i 
nəticəsində  bölgənin  ərazi  mənsubiyyəti  məsələsi  A zərbaycan  ü çün 
əski tarix, qanun və  ədalət mövqeyindən  həll  olundu.
Ümumiyyətlə,  Naxçıvanın  muxtariyyətinin  elan  edilməsi  tarixdə 
unikal  hadisədir. Naxçıvanın  muxtariyyəti  başqa  muxtar q u ru m lard an  
fərqli  olaraq  milli  yox,  ərazi  muxtariyyətidir  və  N axçıvan  M u x tar 
Respublikasının  ərazisi  Azərbayeanın  əsas  ərazilərindən  tam   təcrid 
olunmuş  «anklaf»  ərazidir.  Məhz  bu  fövqəladə  xüsusiyyət  kəsb 
etməsinə  görədir  ki,  Ulu  öndər  Heydər  Əliyev  Azərbayean  istiqlal 
savaşına  məhz  Naxçıvanda  başlamış,  bu  mücadiləni  A zərbaycana 
rəhbərliyi  dövründə başa çatdırılmışdır.
Son  olaraq  qeyd  etmək  vacibdir  ki,  Naxçıvamn  m uxtariyyət 
statusuna  malik  olması  onun  əbədi  mövcudluğunun 
m ü h ü m  
təminatıdır.
ƏDƏBIYYAT  SIYAHISI
1.  Azərbaycan qəzeti.  5  avqust, 2009-cu  il.
2.  «Elm»qəzeti.  5  avqust,  1999-cu  il.
3.  İ.M.Hacıyev.  Naxçıvan-Azərbaycanın  dövlətçilik  tarixində  / 
Moskva  Dövlət  Universitetinin  Elmi  əsərləri.  2004-cü  il,  Ne
13,  7  s.
4.  İbrahim 
Ethem 
Atnur. 
Osmanlı 
idarəçiliyindən 
sovet 
idarəçiliyinə  qədər Naxçıvan  (1918-1921).  Naxçıvan,  2013,  s. 
250.
5.  İ.Hacıyev.  Ə.Amonoğlu.  Tarihte  və  günümüzdə  Naxçıvan. 
Ankara,  1998,  s.  51.
6.  Musayev 
İ.M. 
Azərbaycanın 
Naxçıvan 
və 
Zəngəzur 
bölgələrində  siyasi  vəziyyət  və  xarici  döalətlərin  siyasəti 
(1917-1921 -ci  illər).  Bakı,  1996.
7.  S.Sadıqov.  Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  tarixindən.  Bakı. 
1995,  s.  51.
Q.A.Madatov.  Pobeda  Sovetskoy  vlasti  v  Naxçıvani  i  razovanie 
Naxçıvanskoy ASSR.  Bakı,  1968,  s.  82.

---

Kanıran  İ s m a y ı l o v  
AMEA  A.A.Bakıxanov  adına  T a r i x  
İnstitutunun  aparıcı  elmi  i ş ç i s i
AZƏRBAYCANIN  ZƏNGƏZUR VƏ  VEDIBASAR
BÖLGƏLƏRININ  MÜDAFIƏSINDƏ  N AXÇIVANLILARIN 
ROLU (1918-1920-CI  ILLƏR)
Azərbaycanın  qədim  torpaqları  -   Naxçıvan,  Zəngəzur 
v ə  
Vedibasarı  təkcə  coğrafı  yaxınlıq  deyil,  həm  də  ümumi  tarixi  t a l e  
birləşdirir.  Tarix  boyu  bu  bölgələrimizə  ermənilər  əsassız  ə r a z i  
iddiaları  irəli  sürmüş,  əhalisinə  qarşı  saysız-hesabsız  zorakılıqlar  v ə  
vəhşilikiər törətmişlər.
Xüsusən,  XX  əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq  başda  D aşnaksutyun 
partiyası  olmaqla  erməni  millətçi-şovinist  dairələri  bu  əraziləri  ə l ə  
keçirmək,  oradakı  türk-müsəlman  əhalisini  məhv  etmək  üçün  g e n i ş  
təcavüzkarlıq  hərəkətlərinə  rəvac  vermişlər.  Eyni  zamanda  b u  
bölgələrin 
azərbaycanlı 
əhalisi 
də 
öz 
torpaqlarını 
e r m ə n i  
təeavüzündən  qorumaq  üçün  bütün  imkanlardan  istifadə  e d ə r ə k . 
birgə  mübarizə  aparmışlar.  Ancaq  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  hər  b i r  
bölgədə  təbii,  siyasi,  tarixi,  etnik-demoqrafık  şərtlərə  uyğıın  o l a r a q  
bu  mübarizə  müxtəlif  fonnalarda  apanlmış  və  fərqli  n ə tic ə lə r 
vermişdir.
Adı  çəkilən  bölgələrlə  müqayisədə,  Naxçıvan  diyarının  sp c s ifık  
üstünlükləri 
(azərbaycanlı 
əhalinin 
əksəriyyət 
təşkil 
e tm ə s i. 
dövlətçilik  ənənələrinin  və  siyasi  elitanın  mövcudluğu,  xaric  d ö v lə tlə  
həmsərhəd  olması,  şəhər təsərrüfatının  və  sənaycnin  müəyyən  i n k i ş a f  
səviyyəsi  və  bütün  bunların  məcmusu  olaraq  əhalinin  siyasi 
mütəşəkkilliyinin  yüksək  olması)  burada  crmənilərin  ciddi  u ğ u r  
qazanmalarına  mane  olmuş,  sonda  onların  acınacaqiı  məğlubiyyəti 
ilə  nəticələnmişdir.
Təqdim  olunan  məqalədə  biz  bir  Naxçıvanla  qonşu  o la n  
bölgələrdə 
ermənilərin 
təcavüzkar 
hərəkətlərinin 
qarşısının
alınmasında  naxçıvanlıların  rolu  ilə  bağlı  məsələləri  əhatə  etmək 
məqsədi  güdürük.
Tarixi  faktlar  sübut  edir  ki,  XX  əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq 
ermənilərin  bu  bölgələrdə  törətdikləri  fitnə-fəsadların  qarşısınm 
alınmasında  Naxçıvan  əhalisi  mühüm  rol  oynamışdır.  1905-ci  ildə 
Naxçıvan  şəhərində və  ətraf məntəqələrdə müsəlmanlara  qarşı  həyata 
keçirdikləri  zorakılıqlara  rəğmən  ciddi  məğlubiyyətlə  üzləşmiş 
ermənilər  «Naxçıvan  intiqamını  almaq  üçün»  (M.S.Ordubadi)  sayca 
üstünlük 
təşkil 
etdikləri 
bölgələrdə 
(İrəvan 
qubemiyasında, 
Zəngəzurda) 
yerli 
müsəlmanlara 
qarşı 
ağlasığmaz 
cinayətlər 
törətmişlər.
1905-ci 
ildə 
İrəvan  quberniyasının  müxtəlif  yerlərində  -  
ermənilərin 
özbaşınalıqlannm 
qarşısının 
alınmasında 
yerli 
miisəlmanlann  özünümüdafıə  dəstələri  ilə  yanaşı  Naxçıvandan 
gəlmiş  könüllülərin  də  mühüm  xidmətləri  olmuşdur.  Həmin  illərdə 
erməni  vəhşiliklərindən  ən  çox  ziyan  çəkmiş  bölgələrimizdən  biri  də 
Zəngəzur  qəzası 
olmuşdur. 
Çar 
rejiminin 
yerli 
hakimiyyət 
orqanlannın  və  ayrı-ayrı  məmurlarının  himayədarlığından  istifadə 
cdən  ermənilər  qəzanın  onlarla  müsəlman  kəndinə  divan  tııtmuş  dinc 
azərbaycanlı  əhalini  qırmışlar.  Bu  bölgənin  müsəlman  əhalisinin 
təhlükəsizliyinin  təmin  edilməsində  naxçıvanlılar,  xüsusən  Ordubad 
camaatı  böyük  xidmətlər göstərmişlər.
Zəngəzurun  Qafan  və  Oxçu  dərələrinin  müsəlman  kəndləri  crməni 
zülmündən  ən  çox  əziyyət  çəkmiş  məntəqələr  idilər.  Ermənilər  bu 
kəndləri  ələ  keçirmək  üçün  əvvəlcədən  ciddi  hazırlıq  görmüş, 
İrəvandan,  Aleksandropoldan,  Şuşadan  və  başqa  yerlərdən  buraya 
böyük 
sayda 
hərbi 
qüvvələr 
toplamışdılar. 
Oxcıı 
dərəsi 
müsəlmanlarına  qarşı  cəza  əməliyyatlarında  Ordubadın  crmənilər 
yaşayan  Əylis,  Kələki,  Danakcrt,  Çənnəb,  Tivi  və  b.  kəndlərinin 
quldur  dəstələri  də  yaxından  iştirak  etmişdilər. 
1906-cı 
ilin 
avqustunda  müsəlman  kəndlərinə  hücum  cdən  crmənilər  dəqiq 
olmayan  məlumatlara  görə  200-ə  qədər  dinc  müsəlınanı  qətlə 
yctirmiş,  sağ  qalanlar  isə  canlanm  qurtarmaq  üçün  Ordubad  şəhərinə 
və  mahal  kəndlərinə pənah  gətirmişdilər.

---