SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

18.  NaukaitexnikasovetskoqoAzerbaydjana. 
Letopisğvajneyhixsobıtiy  (1920-1987qq.).  Baku:  Glm,  1987. 
252  s.
19.  Naxçıvan  Ensiklopediyası.  Bakı:  Naxçıvan  Ensiklopediyası. 
2002,  594  s.
Tpynbi  HaxHneBaHCKOH  6a3bi  AH A3ep6aH^>KaHCKOH  CCP.  Bany: 
H3fl.  AH  A3ep6ana>KaHCKOH  CCP.  1949,  223c.
Kərimova  Taırıilla  Sabir  qızı, 
tarix  üzrə  fəlsəfə  doktoru, 
AMEA  A.A.Bakıxanov adına 
Tarix  Institutunun  aparıcı  elmi işçisi
AZƏRBAYCANI  TƏDQIQ  VƏ  TƏTƏBBÖ  CƏMIYYƏTININ
NAXÇIVAN  ŞÖBƏSININ  ILK  SƏDRIVAHAB  SALMAN 
O Ğ L li  HƏSƏNZADƏ
Azərbaycan  xalqının  XX  Azərbaycanda  elmin  təşəkkülü  və 
inkişafının  ilk  mərhəloləri  keçmişə  qovuşmuş,  tarixə  çevrilmişdir. 
Keçmişi  bilınədən  bugiinkii  tariximizi  öyrənmək  çətindir.  Keçmiş 
tariximizi  öyrənməklə  xalqın  milli  şüurunun  yüksəldilməsi,  onun 
tarixi  keçmişinin  dolğun  və  obyektiv  işıqlandmlması,  gələcək 
nəsillərə  çatdırılması  hər  birimizin  miiqəddəs  borcudur. 
XX  əsr 
Azərbaycan  elm  tarixində  məhsuldar və  məzmunlu  bir mərholə  təşkil 
edon  20-30-cu  illər  milli  mədəniyyətimizin  inkişaf  salnamosindo, 
Azərbaycan  elminin  formalaşmasında  miihüm  rol  oynamışdır.  Bıı 
dövrıin  ən  mühiiın  nailiyyotlordən  biri  milli  elmin  vo  modoniyyətin 
inkişafında ohəıniyyotli  rol  oynamış  clıni  ziyalılar olmuşdur.
Keçon  osrin  birinci  yarısında  Azorbaycan  modəniyyotin,  elmin 
inkişaf  etınosində  ınisilsiz  xidmotlor  göstorıniş  Naxçıvan  Muxtar 
rcspublikasımn 
ziyalı 
vo 
maarifporvor 
zümrosinin 
görkomli 
nümayondosi  ictimai,  dövlot vo  maarif xadimi,  diyarşünas  Hosonzado 
Vahab  Salınan  oğlunun  adını  foxrlo  çoko  bilorik.  O,  1890-cı  iklo 
Ordubad  rayonunun  Əylis  kondindo  boyaqçı  ailosindo  anadan 
olmıışdur.  İlk  tohsilini  Əylis  kond  ınoholli  moktobindo  1904-cii  ilin 
axırıııadok  davam  etdirınişdir,  sonra  iso  1905-ci  ildo  valideynlori  ilo 
birlikdo  köçdüyii  Şoki  şohorindo  açılmış  ycııi  tipli  «Sibqot» 
ınoktobindo  almışdır.  O,  «Sibqot»  məktobindo  oxumaqla  borabor 
1907-1 912-ci  illərdo  Gonco  Ruhani  Seminariyasmı  oxumuş,  orob  vo 
fars  dillorini,  islaın  tarixini,  montiq,  islamiyyot,  kolam,  flqh,  iisııl  vo 
s.  clmlori  ınükommol  öyronməyo  nail  olınuşdur  vo  miikoınmol  tohsil 
almışdır.  Dərslordo  foallıq  göstordiyindon  mtiollimlor  ona  böyiik

---

rəğbət  bəsləyirdilər.  Bu  illərdə  o,  Qurani-Kərimi  tam,  mükəmməl 
öyrənmişdir  [1,  s.  30].
1912-ci  ildə  seminariyanı  bitirdikdən  sonra,  islamiyyətə  aid  bir 
çox  fənlərdən  ayrılıqda  təhsil  alıb  onları  öyrənmiş,  Zaqafqaziya 
«Şeyxül-islam  idareyi-ruhaniyyəsində»  imtahan  verərək  diplom 
almışdır.  Seminariyanı  bitirən  V.Həsənzadə  Əylisə  qayıtmış,  vətən 
övladlarının  savadlanması  və  maariflənməsi  üçün 
«üsuli-cədid» 
məktəbi  təsis  etmişdir.  Bu  məktəbin  müdiri  və  müəllimi  olan 
V.Həsənzadə  məktəbə  cəlb  etdiyi  qız  və  oğlanlara  əlifbadan 
başlayaraq  dil,  ədəbiyyat,  şərq  ədəbiyyatı,  fars  dili,  habelə  təbiət. 
zoologiya,  coğrafıya,  astronomiya  və  onlarla  başqa  dünyəvi  elmlərin 
əsaslarını  təlim  edirdi.Bu  məktəbi  bitirən  qız və  oğlanlar məktəblərdə 
müəllimlik  etməyə  başlaya  bilərdilər.  V.Həsənzadənin  vaxtilə  tərtib 
etdiyi 
«Əddürusül-ibtidaiyyə»  ərəb  dili  dərsliyinin  əlyazması 
Azərbaycan  Milli  EA  Füzuli  ad.  Əlyazmalar  İnstitutunda  mühafızə 
olunur  [7].  Az bir vaxtda məşhurlaşmış  məktəbi  el  arasında “Vahabın 
müəllimlik  küpü” adlandırırdılar[4].
1918-ci 
ildə 
Naxçıvanda 
mart 
qırğınları.  zamanı 
erməni 
daşnaklarına  qarşı  vuruşmuşdur. 1919-1920-ci  illərdə  Müsəlman 
İctimai  Siyasi  Təşkilatları  Milli  Şurasının  İcraiyyə  Komitəsinin  katibi 
vəzifəsini  icra etmişdir.
1920-ci  ildə  Naxçıvanda  sovet  hakimiyyəti  qurulduqdan  sonra 
NMK-nın  əmri  ilə  yenidən  həmin  məktəbə  ırıüdir  təyin  olunmuşdur. 
V.Həsənzadə  1921 -1923-ci  illərdə  Naxçıvan  inqilab  komitəsinin 
üzvü  və  Ordubad  qəza  inqilab  komitəsinin  sədri,  1923-1927-ci  illərdo 
Naxçıvan  MSSR  Xalq  M aarif  Komissarı  vəzifələrində  çalışmış. 
Naxçıvan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin  üzvü  seçilmişdir.  1923- 
1929-cu  illərdə  Naxçıvan  Mərkəzi  İcraiyyə  Komitəsinin  deputatı 
olmuşdur.  Bu  illərdə  Naxçıvanda  bir  çox  yeni  məktəblərintəsis 
olunması,  çoxlu  müəllim  kadrlarının  yetişdirilməsində,  uşaq  evlərin. 
ədəbiyyat  cəmiyyətlərinin 
açılıb, 
təşkilində  çox  böyük 
rolu 
olmuşdur[2  ,  s.  235].
25 
may 
1925-ci 
ildə 
Azərbaycanı 
Tədqiq 
və 
Tətəbbö 
Cəmiyyətinin  Naxçıvan  şöbəsiyarandı  və  o,  bu  cəmiyyətin  sədri.
Mirbağır  Mirhüseynzadə  isə  elmi  katibi  seçilmişdir.  V.Hüseynzadə 
1925-1927-ci  illərdə  cəmiyyətin  sədri  kimi  şərəfli  bir  vəzifəni 
yetirmiş,  az  bir  vaxt  ərzində  öz  ətrafına  çoxlu  üzv  toplamışdır. 
Cəmiyyətin  ən  fəal  üzvlərindən  Məhəmməd  Rəsulzadə,  Hüseyn 
Musayev,  Əbdüləzim  Rüstəmov,  Lətif Hüseynzadə,  Xəlil  Hacılarov, 
Həsən  Səfərli,  Yusif  Qazıyev,  Rza  Paşazadə,  Əbülfəzl  Sadıxzadə, 
Mehdi  bəy  Hacınski,  Məhəmməd  Əhmədzadə,  Neman  Əfəndizadə, 
Əsəd  Cəfərzadə,  Əlisəttar  Qılmanov, 
A səf  Ağakişiyev  və  b.  idi. 
Cəmiyyət  yarandığı  ilk  gündən  ictimaiyyətlə  sıx  əlaqə  saxlamış, 
respublikanın  maddi  mədəniyyət  abidələrinə,  tarixinə,  el  ədəbiyyatı 
və  etnoqrafıyasına  dair  məlumat  və  materialların  toplanması  və 
tədqiqinə  xüsusi  əhəmiyyət  vermişdir[5,  s.4].  Cəmiyyət  üzvləri 
Naxçıvan  diyarımn  qədim  tarixini  əks  etdirən  yerüstü  və  yeraltı 
abidələrinin  üzə  çıxarılması,  öyrənilməsi  və  qorunması  məsələlərinə 
çox  diqqət və qayğı  ilə  yanaşırdılar.
Məşhur  tarixçi,  arxeoloqlardan  K.N.Smirnov,  İ.İ.Meşşaninov,
A.A.Miller, 
V.M.Sısoyev, 
Ə.H.Ələkbərov, 
İ.S.Əzimbəyov 
və 
başqaları  Naxçıvanda  arxeoloji,  etnoqrafık  araşdırmalar  aparmağa 
gələrkən  onlara  yaxından  köməklik  göstərmiş,  əldə  edilən  qiymətli 
maddi  mədəniyyət  nümunələri  ilə  Naxçıvan  Dövlət  Tarix  Muzeyini 
zənginləşdirmişdir[6,  v.  3,  1].
Azərbaycanı  Tədqiq  və  Tətəbbö  Cəmiyyətinin  Naxçıvan  şöbəsi  öz 
fəaliyyəti  dövründə  bir  neçə  yerdə  arxeoloji  qazıntı  işləri  aparmışdır. 
İlk  arxcoloji  tədqiqatlar  1925-1927-ci  illərdə  Cəmiyyətin  üzvləri  vo 
Azərbaycan 
Arxeoloji 
Komitəsinin 
üzvləri 
V.M.Sısoycv 
və 
İ.Əzimbəyovunrəhbərliyi  ilə  Xaraba  Gilanda  (Ordubad  rayonu), 
İ.İ.Meşşaninovun  Qızılvəngdə  (Qızılburun),  A.A.Millerin  Qızılvəng 
mobədi  yaxınlığında,  Ə.Ələkbərovun  Şərur,  Qarabağlarda,  Mirbağır 
MirheydərzadəninŞahtaxtlı  kəndi  yaxınlığındakı  Gavurqalada  və  s. 
ərazilərindəkiabidələrdə  qazıntı  və  ilkin  tədqiqat  işləri  aparılmışdır. 
Cəmiyyət  tərəfmdən  Əlincə  qalasında,  Əbrəqunus  dairosinin  bir  sıra 
kənlorində  todqiqatlar aparılmışdır.
Cəmiyyətin 
sədri 
V.Həsənzadə 
fəaliyyətə 
başladığı 
ilk 
günlərindon  etibarən  tarixi  abidələrin  qorunması  məqsədilə  onların

---