SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
Beləliklə, Naxçıvan əhalisinin inadh müqaviməti və qardaş Türkiyənin siyasi səyləri, qətiyyətli mövqeyi ermənilərin bölgə ilə bağlı planlarını alt-üst etdi. Bununla belə 1919-cu il iyulun 5-də Avropa Ali Şurası tərəfındən amerikah polkovnik Hackel Ermənistana ali komissar təyin edildi. ABŞ Naxçıvan bölgəsi ətrafındakı erməni-azərbaycanlı münaqişəsindən faydalanmağa çalışmaqla, əsasən, daşnakpərəst mövqe tutsa da müəyyən mülahizələrə (regiona kifayət qədər hərbi qüvvə gətirə bilməməsi, bölgənin azərbaycanlı əhalisinin çox güclü müqaviməti, AXC hökumətinin barışmaz mövqeyi) görə ikili siyasət yürütmək qaldı. Ali komissar bölgənin Azərbaycanın idarəçiliyində saxlamlacağım ümumi halda elan etsə də, tezliklə burada möhkəmlənmək siyasətini həyata keçirilməsinə başladı. ABŞ-m bölgəyə dair siyasəti və planımn mahiyyəti Haskelin 1919-cu il sentyabrın 1-də H.Yusifbəyova göndərdiyi məktubda və onun 1919- cu il 27 sentyabr tarixli bəyanatında açıqlandı. Həmin məktubda öz əksini tapan 20 maddədən ibarət sənəddə və 12 maddədən ibarət bəyanatda Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz ərazilərində bitərəf zona yaradılacağı, onun Haskeli tərəfındən təyin edilən Amerikan qubernatoru tərəfındən idarə ediləcəyi bildirilir, bölgənin siyasi və iqtisadi həyatımn müxtəlif sahələrinə aid digər məslələrə də toxunulurdu [6, s. 170-171]. Bu layihə ermənilərin ürəyincə olsa da, Azərbaycan hökuməti tərəfındən müsbət qarşılanmadı. Layihəyə öz etirazını bildirən Paris Sülh Konfransında iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyəti Konfransın adına tcleqram göndərdilər. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri M.Y.Cəfərovun Haskclə göndərdiyi 1919-cu il 29 scntyabr və 4 oktyabr tarixli cavab teleqramlarında AXC hökumətinin bu məsələdəki prinsipial mövqeyi bir daha xatırlanılmaqla bitərəf zona idcyasına etiraz olunur. bölgənin yalmz Azərbaycanm ayrılmaz tərkib hissəsi kimi Amcrika general qubcrnatorluğu vasitəsilə idarəçiliyinə razılıq verilirdi [5, s. 172]. 1919-cu ilin sentyabrın 9-da Naxçıvan nümayəndələri Tiflisdə V.Haskellə görüşərək ona 10 bənddən ibarət Memorondum təqdiırı etdilər. Görüş zamanı Haskelin «Naxçıvan və onun ətrafındakı mahalların ermənilərin idarəçi 1 iyinə verilməsinə onlann əhalisi necə baxar?» sualına cavabında Ə.Qasımov demişdir ki, xalq öz qüvvəsi ilə qəsbkarları qovaraq azadlıq əldə etmişdir, Ermənistanın təbəələri olmağa-yenidən əsarət altına düşməyə heç vaxt razı olmaz [6, s. 174]. Beləliklə, Naxçıvan əhalisinin dəyanəti və mübarizliyi nəticəsində ermənipərəst Haskelin məkrli niyyəti baş tutmadı. 1920-ci ilin aprelində Bakı Rusiyanın ordu hissələri tərəfındən işğal olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildi və Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti bərqərar oldu. Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrinin rus-sovet qoşunları tərəfindən işğalı ərəfəsində burada siyasi-hərbi vəziyyət çox mürəkkəb və gərgin idi. Daşnak quldur dəstələri ətraf kəndləri qarət edərək Naxçıvan istiqamətində irəliləməyə başladı. Naxçıvan Milli Komitəsinin silahlı qüvvələri türk qoşunlarının köməkliyi ilə düşmənin qarşısım almağa müvəffəq oldu. İyulun 28-də XI Qızıl Ordu hissələri Gorus, Şahbuz və Cəhridən keçərək Naxçıvana daxil oldular. Sovet hakimiyyəti elan edildi və Hərbi İnqilab Komitəsi yaradıldı [5, s. 51]. Avqustun 10-da Naxçıvan İnqilab Komitəsinin sədri M.Bəktaşov Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovctinin sədri N.Nərimanova belə bir məktubla müraciət etdi: «Naxçıvan xalqının böyük əksəriyyətinin qərarı ilə Naxçıvan ölkəsi özünü Azərbaycan Sovet Sosialist Rcspublikasının ayrılmaz hissəsi hesab cdir» [8, s. 82]. Beləliklə, ərazi sovetləşsə də və bunun milli təıninatı ortaya qoyulsa da ermənilər yenə öz məkrli iddialarından əl çəkmədilər. 1920-ci ilin payızında Ermənistan Zəngəzuru Sovet Rusiyası vasitəsilə ələ keçirmək istiqamətində fəaliyyətini daha da genişləndirdi. Hadisələr Mərkəzin hazırladığı xüsusi sscnari üzrə cərəyan cdirdi. 1920-ci ilin noyabr ayının 30-da AK(b)P MK Siyasi və Təşkilat bürolarmın birgə iclasında «Ermənistan İnqilab Komitəsinin Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin elan olu n m ası haqqında teleqramı» müzakirə edilmiş və geniş bir qərar q ə b u l olunmuşdur. Qərarda qeyd edilirdi ki, Sovet Azərbaycanı ilə S o v e t Ermənistam arasında heç bir sərhəd möveud deyildir. D i g ə r bəndlərdə isə deyilirdi ki, Zəngəzur və Naxçıvan Erm ənistana keçirilir, Qarabağın dağlıq hissəsinə öz müqəddaratını təyin e t m ə k hııququ verilirdi. Digər bəndlərdə isə Azərbaycan hökumətinin başçısı Nəriman Nərimanova bütün bunlar barədə B əy an a t hazırlamaq və onu Bakı Sovetinin plenumunda elan etmək tapışırıldı. Dekabrın 1-də Azərbaycan inqilab komitəsinin bəyanatında h ə m in prinsiplər ifadə edildi. 1920-ci il 1 dekabr bəyanatına qarşı yerli əhali kəskin e tira z etməsinə baxmayaraq qədim türk torpağı Zəngəzurun bir hissəsi Dərələyəz, Sürməli, Qəmərli, Ulu Göyçə, Vedibasar, Gümrü, A ğ b ab a və 10 min kvadratmer sahədən artıq digər torpaqlarımız Ermənistana verildi. Bununla belə Ermənistan Naxçıvandan da əl ç ə k m ə k istəmirdi. Türkiyə hökuməti isə öz növbəsində erməni iddiaları ilə əlaqədar Naxçıvanın gələcək taleyi.ilə bağlı narahat idi. Ona görə də türk qoşunları hələ də Naxçıvanda qalmaqda idi. Rusiya diplomatiyası isə onu rahatsız etsə də müəyyən güzəştlərə getm əklə Türkiyə ilə dostluq və qardaşlıq haqqında müqavilə bağlamağa çalışırdı. Qədim Azərbaycan torpağı olan Zəngəzurun Ermənistana verilməsi ilə Azərbaycan özünün tərkib hissəsi olan Naxçıvandan ayrı salındı. Bu isə Naxçıvanın muxtariyyət məsələsini siyasi zərurətə çevrildi. Naxçıvan əhalisi özlərini Azərbaycandan heç vaxt ayrı təsəvvür etmirdilər. Hələ o zaman Naxçıvan diyarının əhalisi öz qəti fikrini belə ifadə etmişdi: «Bu xalq mədəni dövlətlərin alovlarında ınəh\ olmaqla razı olar, amma Azərbaycandan ayrılmaz» [1, 16 may, 1999]. Təsadüfı deyil ki, 1921-ci ilin əvvəllərində Azərbaycan. Ermənistan və Rusiya nümayəndələrinin təşəbbüsü ilə keçirilıniş rəy sorğusunda bölgə ohalisinin 90 faizindən çoxu Naxçıvan diyarımn muxtariyyət statusunda Azərbaycanın tərkibində qalmasına səs verdi [8. s. 95]. Naxçıvan diyarımn muxtariyyət statusu məsələsində N.Nəriınanovun prinsipial mövqeyi və B.Şahtaxtinskinin apardığı danışıqlar Moskvanın Naxçıvan məsələlərinə münasibətinin dəyişınəsinə və nəticə etibarilə Naxçıvana Azərbaycanın tərkibində muxtariyyət statusu verilməsinə həlledici təsir etmişdir [7, s. 51]. Bunun nəticəsi idiki 1921-ci il martın 16-da RK(b)R Siyasi Bürosu Azərbaycanın himayəsində Naxçıvan Sovet Respublikasınm yaradılması barədə qərar qəbul etmişdi [1, 19 fevral, 2014]. Qeyd etmək lazımdır ki, Naxçıvanın muxtariyyət məsələsinin Azərbaycanın xeyrinə həll edilməsində Türkiyənin inkaredilməz xidmotləri olmuşdur. Naxçıvanın tarixi taleyinin tam tarixi bir haqla Azərbaycana bağlanmasında Türkiyənin çox əhəmiyyətli rolunu ınəhz onun prinsipiallıq göstərdiyi Moskva və Qars mliqavilələri reallaşdırdı. 1921-ci il martın 16-da Moskvada Rusiya ilə Tiirkiyə arasında 16 ınaddədən və 2 əlavədən ibarət «Dostluq və qardaşlıq haqqında» miiqavilə iınzalandı. Həmin müqavilənin üçüncii ınaddəsinə əsasən razılığa gəlindi ki, Naxçıvan vilayəti Azərbaycanın himayəsi altında və həmin vilayətin Azərbaycan tərəflndən heç bir iiçüncii dövlətə gü/.əştə edilməməsi şərti ilə Naxçıvan Muxtar Vilayəti təşkil olunur. Beləliklə, Naxçıvanın tarixində ınühüın rol oynayan Moskva ıniiqaviləsində onun Azərbaycanın tərkibində mııxtar qurum olaraq qalmasına dair ilkin razılıq əldə edildi. Naxçıvanın sonrakı tarixi müqəddaratında isə Qars ıniiqaviləsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 1921-ci il oktyabrın 13-də RSI;SR-in iştirakı ilə Azərbaycan SSR, Gürcüstan SSR, Ermənistan SSR və Tiirkiyə arasında imzalanan Qars müqaviləsi ilk növbədə Moskva müqaviləsinin əsas ınüddəalarını bir dalıa təsdiqlədi. Naxçıvanın əra/i mənsubiyyəti ınəsələsi ilə onun sərhədləri də qəti sürətdə ıniiəyyənləşdirdi. Qars müqaviləsini imzalayan bütün dövlətlər Türkiyə, Rusiya, A/ərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan Naxçıvanı Azərbaycaınn Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|