SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014
Yüklə 8,95 Mb. Pdf görüntüsü
|
Hakimiyyət orqanlarına Zəngəzur qaçqınlarının və ordubadlıların saysız-hesabsız müraeiətlərinə baxmayaraq ermənilərə qarşı heç bir tədbir görülmədiyindən, ordubadlılar özləri onların dərslərini verm ək və qaçqın soydaşlarmı yurd-yuvalarına qaytarmaq qərarına gəlmişdilər. Ordubadlılar zəngəzurlu qaçqınlarla birgə 1800 nəfərlik hərbi dəstə təşkil edərək 1905-ci ilin sentyabrında Oxçu dərəsinə hərbi yürüş etmiş və ermənilərin acınacaqlı məğlubiyyətə uğradaraq müsəlman kəndlərini azad etmişdilər. Yalnız hökumət qoşunlarımn gəlməsi xəbəri erməniləri darmadağın olunmaq təhlükəsindən xilas etmişdi. Ümumiyyətlə, Ordubad könüllülərinin bu yürüşü bütün hərb qaydalarına uyğun aparılmış və müvəffəqiyyətlə başa çatdırılmışdı. Böyük Azərbaycan ədibi M.S.Ordubadi bu yürüşdən bəhs edərkən yazır ki, bu məğlubiyyətdən sonra ermənilər əvvəlki hərisliklərindən əl çəkib oxçululara əziyyət vermək fikrindən tamamilə əl götürürlər. M.S.Ordubadi sonra qeyd edir ki, Ordubad və mahal camaatının bu dərəcədə olan qeyrətləri milli səhifələrimizə qızıl qələm ilə qırmızı bir xətt çəkib onu bəzədi və qiymətə mindirdi. Allah onları iki cahanda xoşbəxt buyursun. Lakin çox təəssüf ki, M.S.Ordubadinin «Qanlı illər» əsərindən başqa bu uğurlu əməliyyat haqqında tarix ədəbiyyatında ətraflı məlumat yoxdur. Böyük ədibimizin ermənilərin dinc oturacağı. ınüsəlmanları bir daha narahat etməyəcəkləri ilə bağlı ümidləri özünii doğrultmadı. Cəmi 11-12 ildən sonra Zəngəzur müsəlmanları ermənilərin növbəti, daha amansız xəyanətləri ilə iizləşdilər. Birinci dünya müharibəsinin son illərində, 1917-ci ildə Rusiyada baş vermiş təlatümlü hadisələrdən sonra Cənubi Qafqazda yaranmış şəraiti özlərinə fursət bilən erməni şovinist-millətçi dairələri Naxçıvanda, İrəvanda, Vedibasarda, Zəngəzurda, Qarabağda və başqa bölgələrimizdə yenidən türk-müsəlman əhaliyə qarşı kütlovi zorakılıqlara başlayaraq bu bölgələrin etnik vəziyyətini öz xeyirlərinə dəyişmək və milli dövlətlərini yaratmaq planlarını həyata keçirməyə başladılar. Nəticədə, 1917-1921-ci illər ərzində ermənilərin həyata keçirdiyi soyqırımı və deportasiya siyasəti nəticəsində yüz minlərlə soydaşımız həlak olmuş, öz doğma yurdlarından didərgin düşmüşdülər. Əlbəttə, erməni təcavüzkarlarına qarşı azərbaycanlılar mümkün qədər müqavimət göstərmiş, ayrı-ayrı bölgələrdə düşmənə ciddi zərbələr vurmuşlar. Lakin bir sıra faktorların (mütəşəkkillik və silah- sursat cəhətdən ermənilərin üstünlüyü, azərbaycanlılara qarşı əməliyyatlarda nizami ordu hissələrinin iştirak etməsi, AXC hökumətinin bir sıra səbəblərdən İrəvan quberniyası və Zəngəzur qəzası müsəlman əhalisinə zəruri hərbi, maddi və mənəvi yardım göstərə bilməməsi, Türkiyənin 1 Dünya müharibəsində məğlub olması, yerli azərbaycanlıların siyasi cəhətdən mütəşəkkil olmamaları, nüfuzlu siyasi Iiderlərin, hərbi komandirlərin azlığı və s.) təsiri altında həmin bölgələrin ermənilərin nəzarəti altına keçməsinin qarşısını almaq mümkün olmamışdı. Yalnız Naxçıvan əhalisi ermənilərin (Ermənistan dövlətinin) bütün hərbi, siyasi-diplomatik, ideoloji təbliğat cəhdlərinə baxmayaraq bölgənin Ermənistan tərəfdən işğal olunmasına imkan vermədi, əksinə, Sədərəkdən tutmuş Ordubada qədər bütün naxçıvanlılar əldə silah öz torpaqlarının müdafiəsinə qalxaraq, burada Azərbaycanın suveren hüquqlarını təsbit etdilər. Naxçıvan əhalisi 1918-ci ildə Andranikin quldur dəstəsinin Naxçıvanı ələ keçirmək cəhdlərinin qarşısını qətiyyətlə almış, müttəfıqlərin bölgəni Ermənistana vermələrinə, hətta burada 1919-cu ilin may-iyul aylarında erməni idarəçiliyinin yaradılmasına baxmayaraq milli-azadlıq müharibəsinə başlayaraq işğalçı qoşunları 07 torpaqlarından qovub çıxarmışdılar. Sonrakı aylarda da crmənilərin silah gücünə, ingilislərin, amerikalıların, sonra isə bolşeviklərin yardımı ilə Naxçıvan diyarını işğal etmək planları naxçıvanlıların qətiyyəti sayəsində alt-üst edilmişdi. Bəziləri ermənilərin Naxçıvanı işğal edə bilməmələrini Türkiyə amili, türk qoşunlarının bölgədə olması faktı ilə izah etməyə çalışırlar. Əlbəttə, Naxçıvanın Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi qalmasında qardaş Türkiyənin hərbi, siyasi, diplomatik yardımmın böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, Türkiyə I Dünya müharibəsində məğlub olduğuna görə M u d ro s sülhünün şərtlərinə əsasən bütün Cənub Qafqazı, o c ü m lə d ə n Naxçıvanı, İrəvan quberniyasını tərk etməli olmuşdur. 1918-ci il i n dekabrın əvvəllərində bölgəni tərk edərkən türk qoşunları y e r li müsəlman əhalinin təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədi ilə az s a y d a əsgər və zabit, müəyyən miqdarda silah-sursat qoyub getsələr d ə . Ermənistanın nizami ordularına qarşı bu çox cüzi qüvvə idi. T ü r k qoşun hissələri Naxçıvana bir də 1920-ci ilin əvvəlində gəlmişdilər. Bu müddət ərzində öz dövlətçiliyini qorumaq uğrunda m ü barizə aparan Türkiyə Azərbaycan və Naxçıvana əməli hərbi kömək gö stərə bilməmişdi. Bu səbəbdən erməni işğalçılarına qarşı mübarizənin ə s a s ağırlığı Naxçıvanın yerli könüllü müdafıə dəstələrinin üzərinə düşmüşdü. Naxçıvanın qəhrəman oğulları öz üzərinə götürdükləri b u şərəfli missiyanı ləyaqətlə yerinə yetirdilər, düşmənə nəinki bir q a rış torpaq vermədilər, əksinə, vaxtilə yuva qurmalarına razılıq verdikləri, müxtəlif ölkələrdən Naxçıvana gələrək burada yerləşm iş ermənilərin dönüklüyünə, xəyanətinə görə onları layiqincə cəzalandıraraq, bu müqəddəs torpağa yad əllərin toxunmasına b ır daha imkan vermədilər. Bunu Naxçıvan qəzasımn etnik tərkibində baş vermiş sonrakı dəyişikliklər də təsdiq edir. Əgər 1897-1916-cı illərdə Rusiya imperiyasının xristian elementinin - ermənilərin sayını artırmaq siyasəti sayəsində qəzada erməni əhalisi 1,5 dəfə artmışdısa və bu artım başlıca olaraq mexaniki amillər, əsasən köçürülmələr hesabına baş vermişdisə, azərbaycanlıların sayı cəmi 108,7% artmışdı. Erməni əhalisinin sürətlə artması sayəsində o 1916-cı ildə qəza əhalisinin təqribən 40 %-ni təşkil etınişdi. Lakin sonrakı illərdə Ermənistanın Naxçıvana qarşı başladığı işğalçılıq siyasəti əslində buradakı erməni əhali üçün daha ınənfi nəticələrə gətirib çıxarmış oldu. 1926-cı ildə burada cəmi 11.3 min crməni (10,8 %) yaşayırdı ki, bu da 19 16-cı illə müqayisədə təqribən 5 dəfə az idi. Düzdür, bu illər ərzində qəzanın bütün əhalisinin sayında da ciddi azalmalar baş verıniş, daha dəqiq, 30 min azalaraq cəmi 90 min təşkil etmişdi. Əlavə edək ki, 1959-cu ildə muxtar rcspublikada erməni əhalisinin sayı 9.5 min nəfər (6.7%), 1979-cu ildə isə 3.4 min (1.6%) təşkil etmişdi. Bütün bunlar ermənilərin uzun illər davam etmiş təcavüzkarlıq siyasətinin labüd və məntiqi nəticəsi idi. Naxçıvan əhalisinin 1918-1920-ci illərdə Ermənistanın hərbi təcavüzünə, işğalçılıq siyasətinə qarşı mübarizəsi ətraf bölgələrə də təsirini göstərmişdi. Xüsusən Naxçıvanla qonşu rayonların - Vedibasarın və Zəngəzurun türk-müsəlman əhalisinin ermənilərin silahlı terrorundan və vəhşiliklərindən qorunmasında, bu bölgələrdə Azərbaycanın suverenliyinin təmin edilməsində naxçıvanlıların böyük rolu olmuşdur. Zənnimizcə, ətraf bölgələrin türk-müsəhnan əhalisinə naxçıvanhların yardımını aşağıdakı şəkildə səciyyələndirmək olar: 1. Hərbi səciyyəli dəstək. Artıq qeyd edildiyi kimi, naxçıvanlılar 1918-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq Ermənistanın nizami ordularına qarşı qətiyyətli mübarizə aparmış və öz torpaqlarının bütövlüyünü qoruya bilmişdilər. Ermənistan hökuməti Naxçıvanı ram etmək üçün digər rayonlardan buraya əlavə qoşun hissələri gətirməyə məcbur olmuşdu ki, bu da müəyyən dərəcədə Ermənistan Respublikasının daxili ərazilərində, eləcə də Vedibasarda və Zəngəzurda yerli müsəlmanlara qarşı repressiyaların bir qədər azalmasına səbəb olmuşdu. Naxçıvanlılar əvvəlcə Andranikin, sonra isə Ermənistan hökumət qoşunlarının diqqətini özünə çəkməklə, qonşu rayonların müsəhnanlarının özlərini səfərbər etmələrinə, müdafiələrini təşkil etməyə şərait yaratmışdılar. Düzdür, türk qoşunları bölgəni tərk etdikdən sonra - 1918-ci ilin sonlarında -1919-cu ilin əvvəllərində erməni hərbi qüvvələri müəyyən uğurlar qazanınış, Şərura, Şahtaxtına qədər gəlib çatsalar da naxçıvanlıların əks-hücumu nəticəsində gcri oturdulmuşdular. 1919-cu ilin yaymda ingilislərin köməyi ilə Naxçıvanda öz idarəçiliyini qurmuş ermənilər eyni zamanda Vedibasar və Zəngəzurda dinc azərbaycanhlara qarşı hərbi əməliyyatlara başladılar. Ermənilər Zəngəzurda öz məqsədlərinə çatsalar da Vedi rayonunda ciddi müqavimətlə rastlaşdılar. 1919-cu il iyulun Yüklə 8,95 Mb. Dostları ilə paylaş:
|