SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

ekspedisiyasının,  həmçinin Naxçıvan  MR  Ali  Məclisinin  sədri  V a s i f  
Talıbov  tərəfındən  imzalanan  “Ordubad  rayonundakı  G ə m iq a y a  
abidəsinin  tədqiq  edilməsi  haqqında”  26  aprel  2001-ci  il  ta rix li 
Sərəncamın  böyük rolu olmuşdur.
Azərbaycan  Respublikasının  Prezidenti  İlham  Əliyev  tə rəfındən 
imzalanan  5  fevral  2008-ci  il  tarixli  “Azərbaycan  Milli  E l m l ə r  
Akademiyasının  Arxeologiya  və  Etnoqrafıya  İnstitutu  tərəfındən 
2008-2009-cu 
illərdə 
apanlması 
nəzərdə 
tutulan 
arxeoloji 
ekspedisiyaların 
maliyyələşdirilməsi 
ilə 
bağlı 
əlavə  tə d b irlər 
haqqında”  sərəncamdan  sonra  isə  Azərbaycanın  digər  bölgələrində 
olduğu 
kimi 
Naxçıvanda 
da 
arxeoloji 
tədqiqatların 
h ə c m i 
genişlənmiş,  aşkar edilən  abidələrin  sayı  artmışdır.  Onların  içərisində 
xüsusi  çəkisi  olan  Tunc  dövrü  abidələri  Azərbaycan  arxeologiyasına 
mühüm  töhfələr  vermişdir  ki,  onların  bir neçəsini  qeyd  etmək  y e rin ə  
düşər.
Naxçıvanın  Tunc  dövrü  abidələri  regionun  qədim  tarixinin  ü z ə  
çıxarılması,  Azərbaycanın,  o  cümlədən Naxçıvanın  qonşu  regionlarla 
mədəni-iqtisadi  əlaqələrinin  öyrənilməsi,  Kür-Araz  mədəniyyətinin, 
Boyalı  qablar  mədəniyyətinin  mənşəyinin  və  mənsubiyyətinin,  ə n  
başhcası  isə  buranın  tarixi  türk  məskəni  olmasının  sübuta  yetirilməsi 
baxımından  çox  əhəmiyyətli  olmuşdur.  Buradan  aşkar  edilən  m addi- 
mədəniyyət  nümunələri  təkcə  istehsal  edildiyi  dövrün  deyil  sonrakı 
dövrlərin  də  maddi-mədəniyyət  nümunələri  ilə  səsləşir.  Bu  cəhətdən 
Gəmiqayada  təsvirləri  diqqəti  cəlb  edir.  Burada  çəkilmiş  z o o m o rf 
təsvirlər  (12,  s.  55)  çoxçeşidli  olması  ilə  diqqəti  cəlb  edir.  Q ədim  
Naxçıvan  tayfalarmın  həyat  tərzini  əks  etdirən  belə  təsvirlərin 
müxtəlif  növlərinə  Tunc  dövrü  keramikası  və  Naxçıvan  xalçalan 
üzərində  də  rastlanmışdır.  Bunu  Şərur  rayon  Tarix  Diyarşünaslıq 
muzeyinin  eksponatlarmdan  biri  olan  Yaycı  küpəsi  və  Culfa  rayon 
Tarix  Diyarşünaslıq  muzeyinin  eksponatları  arasında  yer  alan 
Naxçıvan  xalçası  üzərindəki  zoomorf  təsvirlərin  nümunəsində 
görmək  olar  (Şəkil  2,  1-4).  Keçmişlə  bu  günü  birləşdirən  belə 
faktlara  muzeylərimizdə  çox  rastlanmışdır.  Bunlardan  biri  olan 
Naxçıvan  Dövlət  Tarix  muzeyində  saxlamlan  xalça  (NDTM.
Inv.N221671 /11-828) 
bu 
cəhətdən 
diqqəti 
dahadiqqətəlatiqdir. 
Naxçıvan  qrupu  üçün  xarakterik  olan  boz-çəhrayı  rəngli  xalçanın 
üzərində  Erkən  Tunc  dövrü  omamentasiyasmın  əsas  atributlarından 
olan  “S”,  “T”  şəkilli  ştamplar,  çərxi-fələk,  romblar,  bucaqlar,  qoşa 
spirallar,  həmçinin  zoomorf  təsvirlərin  olması 
tarixin  dərin 
qatlanndan 
süzülüb 
gələn 
vahid 
türk 
mədəniyyətini 
hədəf 
göstərməkdədir.  Təsadüfi  deyil  ki,  bu  işarələr  qədim  Şumer  işarələri 
ilə də analogiya yaradır (15,  s.  138).  Naxçıvan  muzeylərində qorunub 
saxlanılan  maddi-mədəniyyət  nümunələrinin  ornamentasiyasında 
belə piktoqramlardan geniş  istifadə edilmişdir.
Şəkil  2.  Tunc  dövrünə  aid  zoomorf təsvirlərin  Naxçıvan  xalçası 
üzərindəki  paralelləri  (1-Ordubad  TDM;  2-Şərur  TDM;  3-Culfa 
TDM).
Naxçıvanm  Tunc  dövrü  abidələrindən  aşkar  edilən  materiallar 
milli-mənəvi  dəyərlərimizin  köklərinin  araşdırılmasında  da  xüsusi 
əhəmiyyətə  malikdir.  Məlum  olduğu  kimi,  hər  bir  xalqın  mənəvi 
pasportu  olan  milli  dəyərlər  onun  tarixi,  adət-ənənəsi,  məşğuliyyəti, 
məişəti  və  inanclannı  özündə  əks  etdirir və  onlann  gələcək  nəsillərə 
ötürülməsəndə  maddi-mədəniyyət  nümunələri  vasitəçilik  missiyasmı 
yerinə  yetirir.  Culfa  muzeyində  saxlamlan  və  XVII  əsrə  aid  edilən 
zoomorf  təsvirli  xalça 
(CTDM.inv.M;874),  Babək  rayon  Tarix- 
Diyarşünaslıq 
muzeyində 
saxlanılan 
xalçalar 
üzərindəki 
omamentlərin  prototiplərinə  Erkən  Tunc  dövrünün  piktoqramları 
(romb, çərxi-fələk  işarəsi,  antropomorf və zoomorf təsvirlər)  arasında 
rast gəlinməsi  bu  fikri  təsdiq  edir.  Belə  omamentasiyanın Naxçıvanın 
digər  maddi-mədəniyyət  nümunələri  üzərində,  o  cümlədən  məzar 
daşlarında  (7,  şəkil  6)  həmçinin,  Ubeyd  keramikası  üzərində  (10,  s. 
497)  olan  təsvirlərlə  oxşarlığı  tarixin  bütün  dövrlərində  buranın

---

aborigenləri  olan  qədim  türk  tayfaları  tərəfındən  yaradılan  vahid  türk 
mədəniyyətdən  qaynaqlandığım  göstərir,  hansı  ki,  onlar  “ ..türk 
xalqlarının  mənəvi  dəyərlər  toplusu,  türk  dili,  maddi  və  mənəvi 
sənətlərin  məcmusunu”  (6,  s.  5)  özündə  ehtiva  edir.  Bu  dəyərlərin 
qorunması  bu  gün  də  uğurla  davam  etdirilir.  Onların  qorunmasında 
Pespublika  Prezidenti  İlham  Əliyev  tərəfındən,  eyni  zam anda 
Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  Ali  Məclisinin  sədri  Vasif  Talıbov 
tərəfindən verilən  sərəncamlar mayak rolunu  oynayır.
ƏDƏBIYYAT
1. 
AÖHÖyjuıaeB 
O.A. 
Ə
hcojiht
 
h
 
6poH3a 
Ha 
TeppHTopHH 
HaxHMeBaHCKHÖ  ACCP.  BaKy: 
Ə
jim
 
,  1982  ,  316 c  .
2.  Azərbaycan  etnoqrafıyası.  Üç  cilddə.  III  cild.  Bakı:  Şərq-Qərb. 
2007,  568  s.
3.  Aşurov  S.H.  Naxçıvanın  İlk  Tunc  dövrü  keramikası.  Bakı:  N afta
-  Press,  2002,  158  s.
4.  Balasaqunlu  Y.  Qutadğu  bilig.  Bakı,  2006, 440 s.
5.  Baxşəliyev 
V.B. 
Azərbaycan 
arxeologiyası. 
Ali 
məktəb 
tələbələri  üçün  vəsait.  Bakı:  Elm,  2007, 240 s.
6.  Baxşəliyev  V.,  Seyidov  A.,  Qədirzadə  Q.,  İbrahimli  B.  Qədim 
Ordubad. Naxçıvan,  Əcəmi,  2014, 312  s.
7.  Baxşəliyev  V.B.,  C.Marro,  Aşurov  S.  Ovçulartəpəsi  yaşayış 
yerində  arxeoloji  qazıntılar  //Azərbaycanda  arxeoloji  tədqiqatlar 
.  Bakı,  2008,  s.  132-135
8.  Belli  O.,  Bahşaliyev  V.  Nahçivan  Bölgesinde  Orta  ve  Son  Tunç 
Çağı  Boya  Bezemeli  Çanak  Çömlek  Kültürü.  Ankara,  2001,  120 
s.
9.  Əliyev  V.  Gəmiqaya.  Bakı:  Əbilov,  Zeynalov  və  oğulları.  Bakı. 
2005,  148  s.
10.  HcManji3a^e  T.C. 
A3ep6aH^>KaH 
b
 
chctcmc
  paHHe6poH3OB0i'i 
KynbTypHOH  o6mHocTH  KaBKa3a.  BaKy:  Nafta-Press,  2008,  304 
c.
11.  Səfərli  H.  Naxçıvanda  sufiliklə  bağlı  mərkəzlər.  Bakı:  Elm  vo 
təhsil,  2013,328  s.
12.  Seyidov 
A., 
Baxşəliyev  V.  Ərəbyengicə.  Bakı:  Nurlan,  2009. 
160 s.
Yusifov Y.Qədim  Şərq  tarixi.  Bakı,  Şərq-Qərb, 2007,  536 s.
14.  Kəngərli  S.  Muzeylər  elm  və  mədəniyyət  toplusudur.  Naxçıvan, 
Əcəmi,  2000,  52  s.
15.  ap3ajiH 
A. 
(Oap3ajiHeB 
A)K^ap  A jihlu 
orjıy) 
«H oeB   KoBwcr  m 
raMHraa-roöycTaHCKHH 
aji(})aBHT», 
BaKy, 
2005, 
F A n H -  
nOJIMfPAO,  302 
c.

---