Qarabağda həlak olmuş şə
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
ilqar Məmmədov Dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin predmetinin təhlili göstərir ki, dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin predmetinin nüvəsini dövlət və hüquq hadisələrinin yaranması və inkişafının ümumi və səciyyəvi qanunauyğunluqları təşkil edir. Adətən, həm dövlətə, həm də hüquqa aid olan qanunauyğunluqlar ümumi, yalnız onlardan birinə aid olan qanunauyğunluqlar isə səciyyəvi qanunauyğunluqlar hesab olunur. Bütün nəzəriyyəçilərin ümumi fikrinə əsasən, dövlət və hüquq nəzəriyyəsi dövlət
və hüququn
genezisinin ümumi
qanunauyğunluqlarını, dövlət və hüququn qarşılıqlı əlaqəsini, onların xarakterik əlamətlərini, formalarını, mahiyyətini, məzmununu, cəmiyyətin həyatında və onun siyasi sistemində dövlət və hüququn yerini, hüquqi şüuru və qanunçuluğu, hüquq yaradıcılığı və qanunyaradıcılığını, hüquqauyğun davranışı, hüquq pozuntusu, hüquq məsuliyyəti kimi hüquqi əhəmiyyətə malik olan digər hadisələri və kateqoriyaları öyrənir. Dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin predmetinə bütün bu qeyd olunanlardan əlavə, konkret dövlət-hüquq hadisələri də daxildir. Onu da qeyd edək ki, dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin predmetinə bilavasitə dövlət və hüquq hadisələri ilə yanaşı, onlarla üzvi əlaqəsi olan və dövlət-hüquq hadisələrinin cəmiyyətin digər institutlarına təsirini başa düşməyə və qiymətləndirməyə imkan verən ictimai
həyatın bir
çox sahələrinin və institutlarının qanunauyğunluqları da daxildir. Bu sahələrə cəmiyyətin siyasi sistemi, ictimai-siyasi şüur, cəmiyyətin mənəvi-əxlaqi mühiti, dəyərlər, normalar və s. aiddir. Ümumiyyətlə, hər bir elmin, o cümlədən də, dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin müstəqil elm sahəsi kimi inkişaf etməsi onların predmetində dəyişikliklərin baş verməsi ilə müşaiyət olunur. Həmin dəyişikliklər isə predmetin özünün inkişaf etməsi deməkdir. Bunu belə başa düşməliyik ki, dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin predmetinin məzmununu təşkil edən ayrı-ayrı sahələr zamanca dəyişikliyə uğrayır, inkişaf edir və bütövlükdə onun predmetinin özündə dəyişikliklərin baş verməsinə səbəb olur. Dövlət və hüquq həyatında yaranan və onların gələcək inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən yeni problemlər həll edilmə zərurətini də
Dövlət və hüquq nəzəriyyəsi ehtiva edir. Bu isə M.Məlikovanın yazdığı kimi, dövlət və hüququn sosial təyinatının və fəaliyyətinin yeni cəhətlərinin açılmasını şərtləndirir, yeni araşdırmalar üçün perspektiv yaradır, bütövlükdə hüquq elmləri, o cümlədən, dövlət və hüquq nəzəriyyəsi qarşısında sosial tərəqqinin yeni proseslərini dərindən başa düşmək və əhatə etmək vəzifəsini qoyur. Bütün bunlar həm dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin öyrəndiyi məsələlərin dairəsinin genişlənməsinə, həm də bu məsələlərin dərinləşməsinə, onların yeni inkişaf qanunauyğunluqlarının, bir-biri ilə və başqa ictimai hadisələrlə qarşılıqlı təsirinin açılmasına kömək edir. Dəyişikliklərə misal olaraq deyə bilərik ki, əgər əvvəllər bizim ölkəmizdə və bütövlükdə keçmiş SSRİ-də dövlət və hüquq nəzəriyyəsi kursu çərçivəsində «ümumxalq dövləti və hüququ», «proletariatın diktaturası» və s. bu kimi aktual hesab edilən anlayışlara və həmin anlayışlarla bağlı olan hadisələrə, proseslərə xüsusi diqqət verilirdisə, hal-hazırda onların yalnız tarixilik baxımından müəyyən əhəmiyyəti var. Müasir dövrdə isə «hüquqi dövlət», «sosial dövlət» konsepsiyaları, insan hüquqları və azadlıqları nəzəriyyəsi və digər təlimlər, siyasi-hüquqi anlayışlar, konsepsiyalar ön plana çəkilir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin predmetindəkl dəyişikliklər onun sabit qalan tərəfləri çərçivəsində baş verir. Yəni dövlət və. hüquq nəzəriyyəsinin predmetinin inkişaf dialektikası elədir ki, bir tərəfdən dövlət və hüququ yüzilliklər boyu xarakterizə edən ümumi, dəyişilməz və tipik olan qanunauyğunluqlar, xüsusiyyətlər, əlamətlər fokusa alınır və bu çərçivədə sabitlik qorunub saxlanır, digər tərəfdən isə elmi əhərriiyyət kəsb edən yeni keyfiyyətlərin və əlamətlərin müəyyənləşməsi, onların daha ali səviyyədə dərk edilməsi və elmi biliklərin digər sahələri ilə əlaqədə təhlil edilməsi bu elmin predmetində dəyişikliklərin baş verməsinə gətirib çıxarır. Beləliklə, elmin predmeti zənginləşir və inkişaf edir. Son dövrlərdə digər ictimai elmlərlə bərabər, dövlət və hü= quq nəzəriyyəsinin də nisbətən müstəqil sahələrə diferensiasiyası tendensiyası güclənmişdir. Bəzən, nisbətən müstəqil sosial 55
ilqar Mammadov institutlar kimi çıxış edən dövlətin və hüququn hər birinin nəzəriyyəsinə aid ayrıca dərsliklər və dərs vəsaitləri hazırlanır. Bu, dövlət və hüquq hadisələrinin hər birinin ayrılıqda öz spesifikliyinə uyğun tədqiq edilməsi məqsədinə xidmət edir. Dövlət və hüquq hadisələrinə belə bir diferensial yanaşma dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin müvafiq sahələrinin inkişafına müəyyən dərəcədə kömək edir. Lakin dövlət və hüquq nəzəriyyəsinin bütöv bir elm olması onun obyektlərindəki (dövlət və hüquq) dualizmin onun predmeti səviyyəsində, yəni nəzəri səviyyədə dəf edilməsi deməkdir. İki obyektin olmasına rəğmən predmetin bu cür ümumiliyi, vahidliyi nəzəri dərketmənin məntiqinə əsasən həmin müxtəlif obyektlərin mahiyyətcə əlaqəli olmasını, onların mahiyyətindən irəli gələn xüsusiyyətlərin üst-üstə düşməsini açıqlayır və məntiqi olaraq hər iki obyekt haqqında ümumi anlayışların yaradılmasını ehtiva edir. Söhbət ondan gedir ki, dövlət və hüquq ümumi anlayışlar çərçivəsində zəruri tamamlayıcı komponentlər kimi çıxış edir və bununla da prinsipial bütövlük təşkil olunur. Belə bir nəzəri-mücərrəd formada yaradılan ümumi anlayış və kateqoriyalar bütövlükdə hüquqi biliklərin hüdudlarını və spesifikliyini, hüquqi və qeyri-hüquqi olanın predmet kriteriyasını müəyyənləşdirir. Beləliklə, dövlət və hüququ ictimai
hadisələrin bütün
sistemindən ayırmaq, onları xüsusiləşdirmək, təcrid etmək yolu ilə tədqiq edən dövlət və hüquq nəzəriyyəsi dövlətin özünə də hüquqi aspektdən yanaşır. § 2. DÖVLƏT VƏ HUQUQ NƏZƏRİYYƏSİNİN METODOLOGİYASI Varlığın müəyyən tərəfinin, bu və ya digər ictimai hadisənin sistemli şəkildə öyrənilməsi elmi idrakın müvafiq metodlarına əsaslanır. Elmi idrak metodu idrakın yolunu nizama salır, predmetin düzgün istiqamətdə öyrənilməsinə səbəb olur. Buna görə də metod elmi yaradıcılığın aləti hesab edilir. Hər bir elm sahəsi varlığın müvafiq hadisələrinin dərk edilməsi üçün müəyyən qay
Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|