Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Oleq Kuznetsov
- Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra
48 Oleq Kuznetsov keç mək xahişi ilə müraciət etmiş, Rusiya–İran müharibəsi baş lan dıq dan sonra öz xanlığını Rusiyanın protektoratına çe- vir miş di. Bu protektoratı Abbas Mirzə yalnız 1809-cu ildə ləğv edə bil miş di. Bu xanların ziddinə olaraq Gəncə hakimi Cavad xan Qa car açıq-aşkar İrana meylli mövqe tutmuşdu. İran hökm dar la rı nəslinin kiçik bir qolunun nümayəndəsi olan bu xan XVIII əsrin sonlarında – XIX əsrin əvvəllərində Qafqazda baş verən bütün ara müharibələrində öz əsgərləri ilə birlikdə həmişə İran şah sülaləsinin nümayəndələri sı ra- sından olan qan qohumlarının tərəfi ndə çıxış edirdi. Bir sözlə, haq qında bəhs edilən dövrdə müasir Azərbaycan əra zi sində permanent bellum omnium contra omnes – hamının hamıya qar şı müharibəsi, XII–XVI əsrlərdə Avropa ölkələri üçün sə- ciy yəvi olan müharibə gedirdi. Bununla əlaqədar tamamilə əsaslı bir sual ortaya çıxır: nə yə görə İrandan vassal asılılığı olan Qafqaz vilayətlərinin – Gür cü stanın, Qarabağın, Şəkinin, Naxçıvanın birdən-birə bir neçə hökmdarı 1783-cü ildə Rusiya Kuban korpusunun ko man danı ge neral-poruçik P.S.Potyomkin ilə danışıqlara baş ladı, Kartli-Ka xeti çarı II İrakli isə hətta Rusiyanın hi ma- yə sinə keçmək ar zu su nu bildirdi, nəticədə 1783-cü il iyu lun 24-də (avqustun 4-də) Georgiyevsk qalasında Geor gi yevsk traktatı imzalandı? İş bu ra sındadır ki, 1747-ci il dən İran dövləti daxili iğtişaşlar dövrü nə daxil olmuşdu. Bu iğ ti şaş- la rın əsas mahiyyəti Zəndlər sü la ləsi ətrafında bir ləş miş İran tay faları ilə qacarların başçılıq et di yi Qafqaz və Xəzəryanı türk tayfaları arasında hakimiyyət da va sın dan ibarət idi. Şi- mali Azərbaycan xanları yaxşı başa dü şür dü lər ki, əlləri qana bat mış müstəbid Ağa Məhəmməd xan on la rın hökmdarı ola bi lər. Bu şəxsin adı, indi deyildiyi kimi, in san lı ğa qarşı hərbi ci nayətlər ilə bağlanırdı. Xanlar təklikdə ona mü qavimət gös- 49 Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra tərməyə qadir deyildilər, odur ki, özləri və tə bəə ləri üçün Bö- yük Qafqaz sıra dağlarının o tayında – Rusiyada hi ma yə və mü dafi ə axtarmağa məcbur idilər. Əgər bu nöqteyi-nəzəri bir qədər də inkişaf etdirsək, ta- ma milə qəti şəkildə söyləyə bilərik ki, 1804–1813-cü illərin Ru si ya–İran müharibəsində, ilk dəfə nə qədər qəribə səslənsə də, azər baycan xanlıqları da maraqlı idilər. Rus süngülərinin kö mə yi ilə onlar özləri üçün İran hakimiyyəti dövründə malik ol duq la rına nisbətən daha çox hüquq və imtiyazlar almağa ümid bəsləyirdilər. Əlbəttə, bu mülahizə müasir Azərbaycan mil li mənlik şüuru üçün qəribə görünə bilər, amma onun ta- ri xi hə qi qət dən çox uzaq olduğunu söyləmək olmaz. Yada sa - laq ki, Osmanlı imperiyasının bir çox dövlət xadimləri çox əs- r lik Rusiya–Osmanlı ixtilafl arının və düşmənçiliyinin ye ga nə mənbəyinin Krım tatarları olduğunu bildirərək, öz hökm- dar la rını – sultanı və padişahı Krım tatarları üzərində dövlət və din süzerenliyindən imtina etməyə çağırmışdılar 6 . 1768– 1774-cü il lərin Rusiya–Türkiyə müharibəsi zamanı Feo do- siyada yer lə şən sərəskər İbrahim paşanın osmanlı yeniçəriləri kor pusu Krı mın son xanları Dövlət IV Gireyin və Bahadır II Gi reyin on lar üçün yabançı olan maraqlarını müdafi ə etməyə o qədər də can at madığı kimi 7 Fətəli şah ordusunun iranlı sər baz ları da Azər bay can xanlarının mənafeləri naminə qan 6 Ресми-эфенди А. Сок достоверного: О сущности, начале и важ нейших событиях войны, происходившей между Высокою Пор- тою и Россией от 1182 до 1190 год гиджры: Рассказ Ресми-эфен- дия, оттоманского министра иностранных дел, о семилетней борь бе Турции с Россией (1769-1776) / Пер. с турецкого О.-Ю.И.Сен ков ско- г о // Биб лиотека для чтения, Т. 124. СПб., 1854. С. 9, 77-78. 7 Неджати-эфенди Э.-М.-А. Крымская история: Записки Му- хам ме да Неджати-эфенди, турецкого пленного в России в 1771- 1775 гг. / Пер. с турецкого В.Д. Смирнова // Русская старина, 1894, № 3-5. № 4, С. 190-194 50 Oleq Kuznetsov tök mə yə meyl gös tər mirdilər, şah özü isə hüsn-rəğbətini tez- tez dəyişdirən azər bay can lı təbəələrinin problemlərini yer li qüvvələrin və vasitələrin kö mə yi ilə həll etməkdə oğlu Ab bas Mir zəyə tam sərbəstlik ver miş di. Nəticə etibarı ilə bu, mü ha- ri bədə İranın hərbi-siyasi məğ lu biy yə ti nə gətirib çıxardı. 1804–1813-cü illərin Rusiya–İran müharibəsinin aşkar ol ma yan mühüm səbəblərindən biri də XVIII əsrin sonlarında – XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan xanlıqlarının mə də ni inkişaf səviyyəsi ilə bağlı idi. Bakı, Gəncə, Nuxa, Şa- m a xı, Şuşa o dövr və region üçün yüksək dərəcədə inkişaf et miş təsərrüfata, sənətkarlığa və ticarətə malik idilər. Buna əya ni sü but kimi, həmin xanlıqların öz pul sistemlərinin və zərb xa na la rı nın olmasını göstərə bilərik. Bunlar İran döv lə- tinin oxşar in ki şaf göstəricilərini geridə qoyurdu. Lakin şi- ma li Azərbaycan xan lıq la rı öz inkişafının sənaye dövrünə da- xil olmuş Avropa öl kə lə ri ilə müqayisədə mədəni baxımdan azı iki əsr geridə idi lər. Burada ictimai münasibətlərin təş- ki li nin sənaye (və ya klas sik marksizm terminologiyasında bur jua ziya) tipinə uy ğun gə lən siyasi inkişaf yox idi. Bə- şər ta rixinin dövrlərə ayrıl ma sı na formasiya yanaşması ter- mi no lo giyasından istifadə et sək, Rusiya ilə birlikdə Avropa artıq Yeni dövrdə idi, İran və Azər bay can isə hələ Orta əsrlər dövründə qalmışdılar. Bu hal Ru si ya imperiyasının öz hərbi- siyasi ağalığını təkcə Qafqaz is ti qa mə tin də deyil, həm də müsəlman oykumenası ilə təmas xəttinin hər yerinə – Qara də nizin şimal sahilboyuna, Balkanlara və Or ta Asiyaya yay- ma sını xeyli asanlaşdırırdı, çünki XVIII əsrin son la rın da – XIX əsrin əvvəllərində təkcə İran deyil, həm də Osmanlı im pe riyası özünün mədəni, iqtisadi və bunlarla bağlı olan hər bi-tex ni ki inkişafında Avropa dövlətlərindən keyfi yyətcə geri də qa lır dı. Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|