Qafqazin strateji TƏDQİqatlari institutu oleq Kuznetsov Mərkəzi Qafqaz: sivilizasiyaların toqquşmasına retrospektiv baxış

7
adekvat qavranılmayan məntiqini izah etməyə cəhd gös tə ril-
mişdir. XVIII və XIX əsr lər  ərzində iki aparıcı imperiyanın 
xa rici  siyasətinin  əsas məz mu nu nu  təşkil edən qlobal Ru-
siya – Osmanlı qarşıdurması  şəraitində  Mərkəzi Qafqaz 
bu dövlətlərin hər biri üçün yalnız  əsas hərbi  əməliyyatlar 
meydanı – əvvəlcə Şimali Qara dəniz bölgə sin dən, sonra isə 
Balkanlardan qüvvələrin bir hissəsini cəlb et mə li  olan  və ya 
düşmən qüvvələrinin bir hissəsinin  əl-qolunu bağ la yaraq 
onların Cənub-Şərqi Avropaya keçirilməsinə yol ver mə mə li 
olan ikinci dərəcəli hərbi əməliyyatlar meydanı idi. 
“Gülüstan müqaviləsi: 200 ildən sonra: (1804–1813-cü 
il lə rin  Rusiya  –  İran müharibəsi hadisələrinin və Gülüsnan 
mü qa vi lə si nin  mahiyyətinin onun 200 illiyi konteksində qav-
ra nılması təc rübəsi)» məqaləsi topluda mərkəzi yer tutur. Mə-
qalənin məz  mu nu  müasir  Azərbaycan dövlətçiliyinin və ona 
uyğun gə lən cəmiyyətin milli-siyasi eyniyyətinin tarixi kök-
lə rinin  dərk edil məsi ilə birbaşa bağlıdır. Azərbaycan xalqının 
ta rixi  ta le yi  üçün  prinsipial  əhəmiyyətinə baxmayaraq, dün-
ya  tarixi  kon teks tin də 1813-cü ilin Gülüstan müqaviləsi o 
dövrün aparıcı döv lət lə ri nin  geosiyasi  ağalıq uğrunda mü-
ba ri zəsinin bu dəfə  Mərkəzi  Qaf qaz da  növbəti silahlı toq-
quş ma sının aralıq nəticəsini təs bit  edən ayrıca bir faktdır. 
Bu gün biz tamamilə obyektiv və  əsas lı olaraq deyə bilərik 
ki, 1804–1813-cü illərin Rusiya – İran müharibəsi XIX əs rin 
əvvəllərində Avropa geosiyasəti  pro ses lə rinin  və meyl lə rinin 
qanunauyğun davamı  və  nəticəsi ol muş dur, həm də bu geo-
si yasətin qidalandırıcı  mühitini  Böyük  Bri ta ni ya nın Hin di-
stan yarımadasında və  Mərkəzi Asiyanın onun la həm sərhəd 
olan dövlətləri barəsində  həyata keçirdiyi müs  təm  lə kə çilik 
siyasəti yaradırdı. Həmin müharibədə o dövrün aparıcı oyun-
çu ları regionda yerli əhalinin istəklərinə  və maraqlarına mə-

---

8
həl qoymadan Azərbaycan ərazisində öz geosiyasi oyunlarını 
oynayırdılar.
Toplu «Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: «sivilizasiyaların 
toq quş ma sı?» Samyuel Hantinqtonun nəzəriyyəsi Dağlıq Qa-
ra bağ münaqişəsinin kulturoloji mahiyyətini necə izah edir» 
məqaləsi ilə başa çatır. Bu məqalədə Azərbaycanın er mə-
nilər tərəfi ndən iş ğal edilmiş Dağlıq Qarabağ  və yeddi ra-
yo  nu  üstündə erməni – azər baycan  qarşıdurmasının də rin 
sosial-psixoloji səbəblərinə müəl lifi n  baxışını  tarixi-kul tu ro-
lo ji  sivilizasiya  yanaşması  əsa sın da izah etməyə  cəhd gös tə-
ril miş dir.  Məqalənin nəzəri  ba zi si ni  mil lətlərarası və kon fes-
siyalararası münasibətlərin ida rə edil məsi sahəsində gör kəm li 
Amerika eksperti Samyuel Fil 
lips Han 
tinqtonun 1990-cı 
illərdə işləyib hazırladığı, bir növ post modern dövrü po li to lo-
giyasının «yeni İncil»inə  çev ril miş  «si vi li zasiyaların toq quş-
ma sı» modeli təşkil etmişdir. Bu nə zə riy yə nin  müddəlarına 
uy ğun olaraq, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi müa 
sir dövrün 
mü na qişələri arasında ən çətin həll edilə bilən  mü na qi şə ki mi 
təh lil edilir, çünki burada qarşı duran tərəfl ər ara sın da  «par-
ça lan ma  xətti» eyni vaxtda beş müstəvidə – ərazi, di ni, milli, 
kul tu roloji  və  hətta irqi müstəvilərdə yerləşir, ona görə  də 
Azər bay can  torpaqlarının xeyli hissəsinin 20 ildən çox davam 
edən işğalı şəraitində münaqişənin sülh yolu ilə həll edilməsi 
get  dikcə daha az real görünür. 
Ümid etmək istərdim ki, topluda təqdim edilən məqalələr 
Mər  kəzi Qafqaz regionu ölkələrinin və xalqlarının tarixi və 
si yasi  talelərinə Rusiya tərəfi nin keçmişdəki və indiki mü na-
si bə ti  barədə suallara cavab tapmağa imkan verəcəkdir. XXI 
əsr mə də niyyətləri olmasa da, dünya anlayışı üsullarını  və 
va sitələrini yaxın laşdırmağı bizim xalqlarımız qarşısında zə-

---

9
ru ri bir tələb ki mi irəli sürür. Ən yaxın perspektivdə bizim 
əməkdaşlığımız bu nun əsasında qurulmalıdır. 
Müəllif Qafqaz Strateji Tədqiqatlar  İnstitutunun rəh bər -
li yi nə  və  «Кавказ  и  глобализация» sosial-iqtisadi və siya si 
təd qi qatlar  jurnalının redaksiyasına Mərkəzi Qafqazın keç-
mişi və indisi ilə bağlı aktual məsələlərə dair nöqteyi-nə zə rini 
oxuculara çatdırmağa imkan verdiklərinə görə min nət dar lı-
ğını bildirir. 
Oleq Yuryeviç Kuznetsov, 
tarix elmləri namizədi, 
Ali Sosial-İdarəçilik Konsaltinqi 
Məktəbinin (İnstitut) elmi iş üzrə prorektoru
(Moskva, Rusiya Federasiyası)

---

10
Rusiyanın Zaqafqaziyada geosiyasi 
maraqlarının və prioritetlərinin 
təkamülü 
Məqalənin mövzusu ilə bağlı olan məsələni araşdırmağa 
baş la mazdan  əvvəl prinsipial saydığımız bir sıra qeyd-şərtləri 
bil dir məliyik. 
Əvvəla, burada və irəlidə «Rusiya» terminini işlədərkən 
biz tarixin müxtəlif dövrlərində  həm müasir Rusiya Fe de ra-
si ya sının  ərazisində, həm də 1918-ci il fevralın 1-dək Ru si-
ya  im pe ri ya sının tərkibinə daxil olan digər müasir döv lət lə-
rin  ərazisində mövcud olmuş dövlət qurumlarının ümu 
mi 
məcmusunu nəzərdə tutacağıq. Başqa sözlə, Rusiya Fe de ra-
siyasının bu gün, onun sə ləfi  olmuş siyasi-dövlət  qu rum la rı-
nın – SSR İttifaqının və Ru siya imperiyasının isə keçmişdə 
dünyada və Avrasiya qitəsində təş kil etdiyi güc və geosiyasi 
tə sir  mərkəzini ifadə edən  an la yı şın Avropa və  Şimali Ame-
rika oxucusu tərəfi ndən daha rahat qav ranılması üçün biz bu 
ter mindən dövlət-hüquq nöqteyi-nə zə rindən deyil, yalnız po-
li to loji  baxımdan istifadə edəcəyik. 
Tamamilə  aşkardır ki, həmin dövlətlərdə müxtəlif vaxt-
lar da  hakim  olmuş ideologiyaların bir-birindən nə qədər fərq-
lən mə sinə və bir-birinə nə qədər zidd olmasına baxmayaraq, 
geo si ya si  maraqların, prioritetlərin və iddiaların iki əsrdən 

---