Q 88 Avtorlar: Tursunali Kuziyev, Sunnatulla Abdirasilov, Urinboy Nortoyev, Asqarali Sulaymanov Pikir bildiriwshiler

55
ha’m basqalar  haqqi’nda ju’da’ ko’p  shi’g’armalar  jazg’an. Sonli’q-
tan, Abu Rayxan Beruniy wo’zinin’ «Kitob al-Javohir  — ma’rifat 
al-Javohir» (Mineralogiya)  shi’g’armasi’nda ren’lerdin’ 200 den 
arti’q atlari’n sanap  wo’tken ha’m bul ren’lerdin’ keli p  shi’g’i’wi’ 
haqqi’nda mag’luwmat bergen. Shi’g’i’sta ilimpazlar, shayi’rlar, xu-
dojnikler, (nag’i’s sali’wshi’lar)  su’wretshilik wo’neri, kalligraflar  
(suli’w jazi’wshi’lar)  ren’lerdin’ ju’zden arti’q tu’rin aji’rata alg’an 
ha’m de wolardi’n’ ati’n, ha’tte ha’rbir  ren’nin’ belgi ma’nisin 
bilgen. Wolardan bizlerge shekem jeti p  kelgen bazi’ bir  u’lgiler  
menen tani’si’p  shi’g’ami’z: kapusta japi’rag’i’ ren’i, ko’k qi’zg’i’sh, 
biyday ren’, ashi’q qi’zi’l, qon’i’r  qi’zi’l, aspan ko’k, sari’, zu’mret 
(ashi’q jasi’l), yantar, ku’lren’,  Ren’li shiysheler  arqali’ kor’inisti 
tu’siniw, ko’k, ashi’q ko’k, ashi’q qi’zi’l, ashi’q sari’, ko’k, ma’shren’, 
toyg’i’n ko’k, aq, ashi’q jasi’l, qi’zg’i’lt qi’zi’l, anada’ne, japi’raq ren’, 
qi’zg’i’lt-sari’, baqatosqi’n, palawqabaq, kepter  moyi’n, ko’kshil wot 
ren’, geshir  ren’ si’ya, si’r, alti’n ren’ semishki da’ne, qaralti’m, 
Ren’li shiysheler  arqali’ ko’rinisti tu’siniw

---

56
anargu’li, qaymaq ren’, toyg’i’n qi’zi’l, sur  ren’, nabat ren’, aq pudra 
suwi’, kesek, safsar, sovot, surma ren’ ha’m basqalar.
Ren’lerdin’ ta’sirin, bir  ko’rinistegi  peyzajdi’ jasi’l, sari’, qi’zi’l 
ha’m basqa ren’li shiysheler  arqali’ baqlap, woni’ insan qanday 
tu’siniwi ha’m seziw jag’dayi’n birinshi boli’p  I. Gyote u’yrengen. 
Nyuton birinshi ma’rte optikali’q prizma arqali’ jiberilgen 
jaqti’li’q ren’li nurlarg’a aylang’anli’gi’n da’lilledi ha’m woni’ il-
imiy ta’rizde tu’sindiri p, spektr  ren’lerin jeti bo’lekke bo’li p, woni’ 
do’n’gelek formasi’nda jaylasti’rdi’. Ren’lerdi belgilew ushi’n woni’n’ 
qollang’an terminologiyasi’ ju’da’ ani’q. Solay yeti p, Nyutonni’n’ bul 
woylap  tapqani’ bizdi ren’lerdin’ fizikali’q ta’biyati’ haqqi’nda ani’q 
tu’sinikke iye yetedi. I. Nyuton ko’sher  nurdan spektr  ren’lerinin’ 
tarqali’wi’n tapti’, spektrdegi jeti ren’di ani’qladi’. 
Aq jari’q nurdan spektr  ren’lerinin’ bo’liniwi
1. Tiykarg’i’ ren’ler. 2. Qosi’msha  ren’ler. 3. Ren’ shen’beri (24 tu’rli ren’)

---

57
Spektr ren’leri. Qi’zi’l, ashi’q sari’, sari’, jasi’l, hawa ren’, ko’k 
ha’m qi’zgi’lt ko’k ren’ler  spektrdi payda yetedi. Spektr  ren’leri 
ha’rqashan ko’rsetilgen izbe-izlikte jaylasadi’.
Ren’ler  do’n’gelegi, a’dette, yeki bo’limge, ji’lli’ ha’m suwi’q 
ren’lerge bo’linedi.
Ren’li spektr
Ji’lli’ gammadag’i’ natyurmort. Guash
Suwi’q gammadag’i’ natyurmort. 
Guash

---

58
Ji’lli’ ren’lerge — Qi’zi’l, sari’, ashi’q sari’ ren’leri kiredi. Bular  
quyashqa, wotqa uqsas boli’p, tabiyatta ji’lli’li’qti’ ko’rsetiwshi ren’ler  
boli’p  yesaplanadi’. 
Suwi’q ren’lerge — Ko’k, hawa ren’, jasi’l, ko’k qi’zg’i’lt ko’k, 
ko’k-jasi’l ha’m wolardi’n’ aralasi’wi’nan payda bolg’an ren’ler  
kiredi. Suwi’q ren’ler  ko’z aldi’mi’zda suwi’q zatlar  — muz, qar, suw, 
ay nuri’ si’yaqli’ ha’m basqalar.
Ren’nin’ tiykarg’i’ wo’zgeshelikleri si’pati’nda ren’ tu’ri, ashi’q-
toyg’i’nli’g’i’ ha’m toyi’ng’anli’g’i’ si’yaqli’lar boli’p yesaplanadi’.
Buyi’mlardi’n’ lokal ren’i degende woni’n’ tiykarg’i’ ren’i 
tu’siniledi.
Ren’nin’ tu’si. Bizin’ sanami’zda ren’ tu’ri jaqsi’ tani’s bolg’an 
buyi’mlardi’n’ ren’i menen sa’ykes keledi. Ren’lerdin’ ko’plegen 
atlari’ ta’biyattag’i’ zatlardi’n’ ren’lerinen tuwri’dan-tuwri’ ali’ng’an 
N. Kashina. «Yoz ne’matlari»

---

59
boli’p, qum, ten’iz tolqi’ni’ ren’i, gawhar  ren’, shokolod ren’, marjan 
ren’, malina ren’, alsha ren’, qaymaq ren’ ha’m basqalar.
Ren’lerdin’ ati’n an’lati’wshi’, yag’ni’y wolardi’n’ birin qi’zi’l, 
yekinshisin ko’k, u’shinshisin sari’ dep  atali’wi’na tiykar  bolg’an 
belgi ren’nin’ tu’ri delinedi. Qi’zi’g’i’ sonda, ku’ndizgi ta’biyiy 
jaqti’li’qta insan ko’zi 180 ge jaqi’n ren’ tu’rlerin ha’m 10 g’a 
jaqi’n toyi’ng’anli’q da’rejesin aji’rati’wi’ mu’mkin. Uluwma alg’anda, 
rawajlang’an insan ko’zi 360g’a jaqi’n ren’ tu’rlerin aji’rati’w 
qa’biletine iye.
Ren’nin’ toyi’ng’anli’g’i’. Ren’nin’ toyi’ng’anli’g’i’ degende, 
ku’lren’nin’ ashi’q-toyg’i’nli’q da’rejesi, ren’ menen ten’ bolg’an 
ayi’rmashi’li’g’i’ ko’z aldi’mi’zg’a keltiriledi. Ku’lren’ge sali’sti’rmali’ 
ren’lilik da’rejesinin’ tazali’g’i’n tu’siniw kerek.
Yegerde qanday da bir  ren’ge ku’lren’ boyawdi’ qossaq, woni’n’ 
ren’i gu’n’girtlesedi, toyi’ng’anli’g’i’ wo’zgeredi.
1. Ren’nin’ tiykarg’i’ wo’zgeshelikleri neler?
2. Ji’lli’ ha’m suwi’q ren’lerdin’ ati’n ayti’n’.
3. Spektr  ren’ler  neshew ha’m wolardi’n’ ati’n ayti’n’.
4. Tiykarg’i’ ren’lerge qaysi’ ren’ler  kiredi?
5. Ren’nin’ tu’si degen ne?
6. Ren’ni’n’ toyi’ng’anli’g’i’n qalay tu’sinesiz?
Tapsi’rma. Suwi’q yamasa ji’lli’ ren’lerde natyurmort yamasa peyzaj 
islew.
KARTINANI’ KO’RKEMLIK JAQTAN TU’SINIW
Su’wretlew wo’neri shi’g’armalari’ arqali’ kartinani’ ko’rkemlik 
jaqtan tu’siniwdi qa’li plestiriwde xudojniklerden U.Tansiqbayev, 
R.Ahmedov, Z.Inog’omov, R.Xudoybergenov. B.Boboyevlardi’n’ 
do’retiwshilik isleri u’lken a’hmiyetke iye. Ma’selen, Uktam 
Saidovti’n’ «Oqtosh» atli’ su’wretin talqi’law to’mendegi sorawlar  
arqali’ ali’p  bari’ladi’.
1.  Kartinada qaysi’ pasi’lg’a ta’n bolg’an ko’rinis su’wretlengen? 

---