O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli ta’Lİm wa’ZİRLİGİ berdaq atindag’I

  Gidrobiontlar suwda kislorodtın’ mug’darı ko’p bolg’an jerlerdi h’a’m periodlı tazarıp 

turatug’ın jerlerdi saylap alıp tirishilik etedi. Egerde ortalıq gidrobiontlardın’ dem alıwı ushın 

qolaysız bolsa, ko’pshilik gidrobiontlar o’zine xarakterli bolmag’an biotoplarg’a qaray awısadı. 

Mıs: qurtlar Nereis su’yir shıbın lichinkaları Chironomus grunt arasında repiratorlıq jag’dayı 

birden o’zgerse, olar grunttın’ joqarsına qaray h’a’reket etedi. Dem alıwı ushın qolaylı orınlarg’a 

barıwı pelagik organizmlerde de ushırasadı. Mıs: balıqlar, qon’ızlar h’.t.b. organizmler ko’plegen 

aralıqlarg’a deyin qolaylı jag’daydı izlep baradı. Gidrobiontlardın’ dem alıwında, suwdın’ 

tazarıp turıwı, suwdın’ ta’biyg’ıy qozg’alısı menen h’a’m organizmlerdin’ h’a’reketi menen 

yag’nıy arnawlı dem alıw h’a’reketleri menen boladı. Ag’ın suwlarda jasaw organizmlerdin’ 

do’gereginde suwdın’ tazalanıwının’ an’sat usılı. Arnawlı h’a’reket etiwi na’tiyjesinde suwdı 

tazartıp turıwı barlıq tip organizmlerde ushırasadı. Barlıq denesi menen dem alıw h’a’reketin 

iske asırıwı ko’pshilik qurtalrg’a, nasekoma lichinkalarına h’a’m ayrım balıqlarg’a xarakterli. 

Ko’pshilik waqıtta bul h’a’reketleri awqat zatın filtirlew jumısınan atqaradı. Ayrım qurtlar, 

iynelik h’a’m 2 qanatlılardın’ lichinkaları suwda kislorodtın’ to’menlewinen yag’nıy gaz 

almasıwdı turaqlı saqlawı ushın dem alıw h’a’reketin ku’sheytedi. Gey bir jag’daylarda 

gidrobiontlar turg’an suw qatlamında kislorod jeterli bolmasa, gidrobiontlar sol qatlamnan 

joqarılaw O

g’

 jeterli jeri menen dem alıwlarg’a iykemlesken. Mıs: ko’pshilik nasekoma 

lichinkaları grunttın’ biyik shıg’ıp turatug’ın trubkalar isleydi. 

 Gidrobiontlardın’ gaz ta’rizli kislorod penen baylanısı tiykarınan h’awadan alıwı arqalı 

o’simlik tkanındag’ı h’awa toplamınan h’a’m suw qabatındag’ı h’awa quwıqshaları arqalı bolıwı 

mu’mkin. Atmosferadan kislorodtı alıwı gidrobiontlardın’ suw u’stine periodlı ju’ziwi arqalı 

yamasa arnawlı dem alıw trubkasın shıg’arıw arqalı boladı. Ju’ziw arqalı kislorodtı alıw bir qatar 

nasekomalarda, mollyuskalarda, balıqlarda h’.t.b. organizmlerde ushırasadı. Suw skarpionı 

vodyanoy skorpion Nepa dem alıw trubkasın suw u’stine shıg’arıp qoyadı. Ko’pshilik 

nasekomalar ma’yegin o’simlik tkanlarına saladı yag’nıy zarodshlar sol tkandag’ı O

g’

 esabınan 

dem aladı. Ayrım jag’daylarda h’aywanlar simbiont vodorosllerdin’ shıg’arg’an O

g’

 esabınan 

dem aladı. Mıs: Aktiniya.  

 

Suwdan h’a’m atmosferadan dem alıwdın’ birlestiriliwi  

dem alıw tezligi 

 Suwdan h’a’m h’awadan dem alıwı ko’pshilik o’simlikler menen h’aywanlarda da 

ushırasadı. Mıs: h’aywanlardan ko’pshilik o’kpeli mollyuskalarda shayan ta’rizlilerde Birgus  

Latro t.b. iynelik lichinkalarında, qon’ızlardın’ lichinkalarında qon’ızlardın’ balıqlardan vyun 

h’a’m ugrlerde ushırasadı. 

---

 Dem alıw intensivligine (tezligine) organizmnin’ massasının’ birligine waqıt birligi 

ishinde qabıllag’an kislorodtın’ san mug’darına tu’siniledi. qabıllag’an kislorodtın’ san mug’darı 

ko’lem yamasa salmaq birliginde bah’alanadı. 

---

Ha’r qıylı gidrobiontlarda gaz almasıwdın’ tezlestiriliwi 

  Suw organizmlerinde dem alıw intensivligi (tezligi) h’a’r qıylı tu’rlerdin’ wa’killerinde 

birdey bolmaydı. Jasına qarayda o’zgeredi jınısıy h’a’m fiziologiyalıq jag’daylarına da baylanıslı 

boladı. Organizmnin’  kislorodtı summarlıq qabıllawı bo’lek tkanlardın’ o’z-ara qatnası, olardın’ 

massasına h’a’m respiratorlıq aktivliligine baylanıslı anıqlanadı. Mıs: qurtlarda  Nereis 

diversicolor teri-bulshıq et qaltası h’a’m asqazan ishek traktının’ dem alıw intensivligi birdey 

emes. (Bratield 1968). Tiykarg’ı gaz almasıw da’rejesi mitoxondriya membranası menen 

baylanıslı bolg’an, kletkadag’ı dem alıw fermentlerinin’ kontsentratsiyasına baylanıslı 

anıqlanadı. Gidrobiontlardın’ dem alıw intensivligi fiziologiyalıq jag’dayına baylanıslı o’zgeredi. 

Dushshı suw mollyuskası Pila ovata tınısh jag’dayında h’a’reketshil jag’dayına salıstırg’anda 6 

ma’rtebe kem O

g’ 

qabıllaydı. Salanus hyperboreus shayanının’ er jetken samkası er jetpegenine 

salıstırg’anda kislorodtı 2 ma’rtebe ko’p qabıllaydı. (Pavlova 1961). 

 

Gaz almasıw tezliginin’ sırtqı jag’daylarg’a baylanıslılıg’ı 

  Sırtqı jag’daylardan gidrobiontlardın’ kislorodtı qabıllawı ushın ku’shli ta’sir etetug’ınları 

temperatura h’a’m kislorod bolıp esaplanadı. 

  Budan basqa gaz almasıw mug’darı suwdın’ duzlılıg’ına, ortalıq rn h’.t.b. abiotikalıq 

faktorlarg’a baylanıslı boladı. Biotikalıq faktorlardan osoblardın’ o’z-ara baylanısı h’a’m 

kontsetratsiyası ku’shli ta’sir etedi. 

 Temperaturanın’ ko’teriliwi menen gaz almasıw artıwı mu’mkin. Biraq temperaturag’a 

baylanıslı gaz almasıwdın’ xarakteri h’a’r qıylı sistematikalıq gruppalarg’a kiriwshi 

gidrobiontlarda h’a’r qıylı boladı. Duzlılıqtın’ ta’siri gaz almasıw mug’darına 2 jaqlama ta’sir 

etiwi mu’mkin. Bir ta’repten qolaylı ortalıq jag’dayı o’zgergende osmoregulyatorlıq 

mexanizmnin’ xızmeti artıwı menen dem alıwı ku’sheyedi. Basqa jag’dayda duzlılıqtın’ 

o’zgeriwi organizmnin’ tirishilik iskerligin to’menletedi h’a’m gaz almasıw da to’menleydi. 

Poikiloosmotikalıq h’aywanlarda duzlılıqtın’ artıwı yamasa to’menlewi na’tiyjesinde gaz 

almasıw intensivliginin’ o’zgeriwi tek qısqa waqıttag’ı ta’jiriybelerde bayqaladı. Egerde 

h’aywanlar bir neshe ku’n dawamında duzlılıqtın’ o’zgergen jag’dayında bolsa, onda olar jan’a 

ortalıqqa iykemlesedi h’a’m olardın’ gaz almasıwı intensivliligi og’an suwlarda joqarı boladı. 

Bunın’ sebebi ag’ısqa qarsı turıwı ushın qosımsha energiya sarplawınan bolıwı mu’mkin. 2-den 

dem alıw jag’dayın jaqsılawı. Jeke osoblardın’ dem alıwı gruppa bolıp ju’rgenlerge qarag’anda 2 

ese ko’p boladı. Toparlasqan san mug’darının’ keliwine baylanıslı. Gaz shıg’arg’an metoboliti de 

ta’sir etedi. 

Gaz almasıw-zat almasıw h’a’m energiya almasıwdın’ ko’rsetkishi sıpatında 

---