O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta

Daromad ustidan nazorat. Korxona faqatgina yillik reja ustidan nazorat qilibgina qolmasdan, mahsulotlar rentabelligi, savdo yo’llari, bozor segmentlari va buyurtma hajmi ustidan ham nazorat olib borishi lozim. Bunday tadbirlardan to’plangan ma’lumotlar korxona boshqaruv xodimlari uchun ishlab chiqarishini kengaytirish yoki qisqartirish, ba’zi mahsulotlarning ishlab chiqarishini to’xtatish va marketing faoliyatini olib borish rejalarini tuzishda yordam beradi.
Strategik nazorat. Vaqti-vaqti bilan korxona o’z marketing faoliyatini samaradorligini to’liq baholashi lozim. Marketing faoliyatida har bir masala, strategiya va dasturlar tez eskiradi. Har bir korxona marketing taftishidan foydalanib o’zini davr talabi asosida baholab borishi kerak. Marketing taftishiga quyidagicha izoh beriladi.
Marketing taftishi - bu korxona faoliyatini har tomonlama o’rganib, yuzaga kelgan xatoliklarni aniqlash hamda shu xatoliklarni to’g’rilash va bartaraf etish yo’llarini aniq ko’rsatib beriladi.
5. Marketing nazorat uslublari

Marketing auditori korxona faoliyatiga o’z ta’sirini o’tkazadigan boshqaruv xodimlari dillerlari, mijozlar va boshqa shaxslar bilan to’liq aloqada bo’lishi ta’minlanishi kerak. Quyida marketing auditori berishi mumkin bo’lgan savollarni ko’rib chiqamiz. Ba’zida uning xulosalari boshqaruv xodimlari uchun kutilmagan va hayratli bo’lishi mumkin. Boshqaruv xodimlari marketing auditori xulosasidan kelib chiqib to’g’ri va aniq yo’nalishlarni tanlab oladilar.

Marketing taftishini amalga oshirish rejasi. 1-bo’lim. Marketing taftishi yo’nalishi.
Makroyo’nalishi:

1. 
   demografik omillar.
   

1. 
   Qaysi asosiy demografik omillar korxona faoliyatini rivojlanishi yoki susayishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin?
   
2. 
   Korxona bu demografik omillar ta’siriga qarshi qanaqa chora-tadbirlarni amalga oshira oladi?
   

1. 
   iqtisodiy omillar:
   

1. 
   Daromad olish, baho, xom ashyolarni iqtisod qilish va kreditlash jarayonlarida bo’ladigan qaysi asosiy harakatlar korxona faoliyatiga o’z ta’sirini ko’rsatadi?
   
2. 
   Korxona bu iqtisodiy omillar ta’siriga qarshi qanday chora - tadbirlarni amalga oshiradi?
   

V) tabiiy omillar:

1. 
   Korxonaga kerak bo’lgan tabiiy resurslar va energiya bahosi hamda taklifning prognozi qanaqa bo’lishi kutilmoqda?
   
2. 
   Korxona atrof-muhitni zaharlantirmaslik va ekologiyani saqlash maqsadida qanaqa chora-tadbirlarni amalga oshiradi?
   

G) ilmiy texnikaviy omillar:

1. 
   Mahsulot yaratish va ishlab chiqarish texnologiyasi kuchi hamda chidamliligi qanaqa? Bu texnologiyalar bilan korxonalar qay darajada ta’minlangan?
   
2. 
   Korxonada ishlab chiqariladigan mahsulotlar o’rnini bosadigan qanaqa mahsulotlar ishlab chiqarishi mumkin?
   

4. 
   siyosiy omillar:
   

1. 
   Qaysi qonunlar korxona taktik harakatlar va marketing va strategiyasiga ta’sir ko’rsatishi mumkin?
   
2. 
   Umumdavlat miqyosida qanday siyosiy voqealarga e’tibor berilishi korxona uchun qanday ahamiyat kasb etadi?
   

4. 
   madaniy tartiblar omillari:
   

1. 
   Jamiyat korxona faoliyatiga qanaqa munosabatda bo’ladi?
   
2. 
   Jamiyat hayotidagi qanday o’zgarishlar korxona faoliyatiga va ishlab chiqariladigan mahsulotlarga ta’sir etadi?
   

Mikro yo’nalish.

1. 
   Bozorlar;
   

1. 
   Bozor sig’imi, joylashgan geografik o’rni, bozor o’sishi va qulayligi qanaqa?
   
2. 
   Asosiy bozor segment tuzilishi qanaqa?
   

2. 
   Mijozlar.
   

1. 
   Korxonada ishlab chiqariladigan mahsulotlar hamda xizmatlar sifatliligiga, raqobatbardoshligiga va bahosiga uning mijozlarining munosabatlari qanday?
   
2. 
   Mijozlar har xil turdagi mahsulotlardan qaysi birlarini ko’proq sotib olishga harakat qiladilar?
   

V) Raqobatchilar.

1. 
   Korxonaning asosiy raqobatchilari kimlar? Raqobatchilarning bozordagi ulushi, kuchsiz va kuchli tomonlari, ularning imkoniyatlari, maqsad va yo’nalishlari qanday?
   
2. 
   O’rinbosar mahsulotlarning raqobatlilikka kelajakdagi ta’siri qanday bo’lishi mumkin?
   

G) Mahsulotlarni realizatsiya qilish.

1. 
   Iste’molchiga mahsulotlar etib boradigan asosiy savdo yo’llari qanaqa?
   
2. 
   Savdo yo’llarining samaradorligi va o’sishi qay darajada?
   

4. 
   Mahsulot etkazib beruvchilar.
   

1. 
   Ishlab chiqarishni ta’minlash qay darajada?
   
2. 
   Mahsulot sotish va etkazib berish orasidagi bog’lanish qanaqa?
   

4. 
   Marketing va yordamchi tashkilotlar.
   

1. 
   Transport xizmatidan foydalanish istiqboli qanaqa?
   
2. 
   Omborxonalardan foydalanish imkoniyatlari qanaqa?
   
3. 
   Mablag’lar bilan ta’minlash darajasi qanday?
   
4. 
   Reklama agentligining xizmati samaradorlimi? 2-bo’lim. Marketing strategiyasi taftishi.
   

1. 
   Korxona faoliyati dasturi.
   

1. 
   Korxona faoliyati dasturi bozor iqtisodiyoti sharoiti moslashtirilganmi?
   
2. 
   Dastur to’g’ri tuzilganmi?
   

2. 
   Marketingning maqsadi va vazifalari.
   

1. 
   Korxona marketingining maqsadi va vazifalari qanaqa va ular korxona kelajagiga qanday ta’sir ko’rsatishi mumkin?
   
2. 
   Marketing vazifalari raqobatbardoshligiga chidamliligi qanaqa?
   

V) Strategiya.

1. 
   Marketingga qo’yilgan vazifalarni bajarishda marketing strategiyasini bosh negizi qanaqa? Bu asoslanganmi?
   
2. 
   Marketing vazifalarini amalga oshirish uchun etarli mablag’lar ajratilganmi?
   
3. 
   Marketing resurslari bozor segmentlariga mahsulotlarni sotish maydoniga to’g’ri taqsimlanganmi?
   
4. 
   Marketing resurslari reklamaga, mahsulot sifatiga, servisga va savdo apparatiga to’g’ri taqsimlanganmi?
   

3. 
   bo’lim. Marketing xizmati tashkilotlarini taftish qilish.
   

1. 
   Shakliy tarkibi.
   

1. 
   Mijozlarning talab istaklarini korxona rahbarlari firma faoliyati doirasida boshqarish huquqi va mahsulotlariga egami?
   
2. 
   Marketing faoliyati tovarlarni oxirgi iste’molchiga etkazish nuqtai nazaridan uning tarkibiy qismi (optimalmi) bir me’yordami?
   

2. 
   Funktsional samaradorlik.
   
   1. 
      Marketing va mahsulotlarni sotish xizmati orasida kundalik aloqa va munosabatlar yaxshi yo’lga qo’yilganmi?
      
   2. 
      Tizim tovarlarini boshqarish asosida samarali ishlab turibdimi? Tovarlarni boshqarish ularni nafaqat sotish, balki ulardan foyda olishni rejalashtirish holatidami?
      
   3. 
      Marketing xizmati qo’shimcha o’qitishga, malakasini oshirishga, nazorat qilishga, qo’shimcha baho berishiga muhtoj mutaxassislar bormi?
      

V) O’zaro munosabatlarning samaradorligi.
1. Ishlab chiqarish, ilmiy tadqiqot, oldi-sotdi yoki moliya jabhalari o’zaro munosabatlarida muvofiqlashtirishda alohida e’tibor talab etadigan muammolar bormi?

3. 
   bo’lim. Marketing tizimini taftish qilish.
   

1. 
   Marketing axborotlar tizimi.
   

1. 
   Marketing axborotlarini yig’ish tizimi bozordagi muhim va aniq ma’lumotlarni yig’ishga etarlimi?
   
2. 
   Firma xodimlari marketing izlanishlaridan etarli foydalaniladimi?
   

2. 
   Marketingni rivojlantirish tizimi.
   

1. 
   Marketingni rivojlantirish tizimi etarli o’ylab chiqilganmi va samara beradimi?
   
2. 
   Mahsulotlarni sotishni oldindan rejalashtirish bo’yicha bozor imkoniyatlarini hisobga olish ishlari etarlimi?
   
3. 
   Sotish normalari asosli ravishda o’rnatilganmi?
   

V) Marketing nazorati tizimi.

1. 
   Yillik reja ko’rsatkichlarini bajarish uchun nazorat tizimi etarlimi?
   
2. 
   Boshqaruv xodimlari mahsulot ishlab chiqarishning rentabelligini, mahsulot sotish hududlarini va taqsimlash yo’llarini davriy tahlil qilib turadimi?
   
3. 
   Marketing to’xtamini muttasil o’tkazib turadimi?
   

G) Yangi tovarlarni yaratish tizimi.

1. 
   Korxona yangi mahsulotlarni tanlash, ko’paytirish, jamlash g’oyasi nuqtai nazaridan tashkil qilinganmi?
   
2. 
   Korxona ishlab chiqarish imkoniyatlarini sarmoya sarflash, yangi g’oyalarni amalga oshirish uchun etarli darajada izlanishlar olib boradimi?
   
3. 
   Korxona mahsulotlarini bozor sharoitida yangi mahsulotlar yaratilguncha sinab ko’rish uchun izlanishlar olib boradimi?
   

3. 
   bo’lim. Marketing natijasini taftish qilish.
   

1. 
   Foydaliligini tahlil qilish.
   

1. 
   Firmaning turli tovarlari va bozor hududlarini foyda keltirishi qay darajada?
   
2. 
   Korxona qandaydir faoliyat segmenti bilan mashg’ul bo’lishi zarurmi, o’sha segmentni kengaytirish yoki qisqartirish kerakmi va qaysidir segmentdan kechish lozim? Bunday xulosalar korxonaning uzoq va qisqa muddatli foyda olishlariga qanday ta’sir qiladi?
   

2. 
   Xarajatlar samaradorligining tahlili.
   

1. 
   Ayrim marketing faoliyatlari haddan tashqari ushlanib qolishlari bilan bog’liq emasmi?
   
2. 
   Shu harakatsizlikni qisqartirish uchun tadbirlar belgilanganmi? 6-bo’lim. Marketing funktsional holatini taftish qilish.
   

1. 
   Mahsulotlar.
   

1. 
   Aniq mahsulotlar assortiment guruhi uchun qanday vazifalar qo’yilgan? Bu vazifalar qanday darajada asoslangan? Shu assortiment qo’yilgan vazifalarga javob beradimi?
   
2. 
   Asta-sekinlik bilan ishlab chiqarishdan olib tashlanadigan mahsulotlar bormi?
   
3. 
   Assortimentni to’ldirish uchun yangiliklar bormi?
   
4. 
   Qaysidir tovarlarni rasmiylashtirishda yoki sifatini o’zgartirishda ijobiy natijalar olinadi?
   

2. 
   Baho.
   

1. 
   Baho hosil bo’lishining uslubi strategiyasi, siyosati qanday? Baholar hosil bo’lishda tannarx parametrlaridan kelib chiqqan mahsulotlarga bo’lgan talab va raqobat hisobga olingan?
   
2. 
   Mijozlar fikricha korxonaning baholari to’g’ri keladimi?
   
3. 
   Korxona baho stimmulyatsiyasidan samarali foydalaniladimi?
   

V) Taqsimlash.

1. 
   Taqsimlashning vazifalari, maqsad va strategiyalari nimalardan iborat?
   
2. 
   Taklif etilgan servis bozorini etarli raqamlar oladimi?
   
3. 
   Korxonaga mahsulotlarni qayta taqsimlash, oldi-sotdi agentlari va shaxsiy sotishlar haqida o’ylab ko’rish kerakmi?
   

G) Sotishni rag’batlantirish, reklama tashviqot qilish.

1. 
   Korxona reklamalarini vazifalari nimalardan iborat? Ular asoslanganmi?
   
2. 
   Reklama xarajatlari me’yoridami? Reklama byudjeti qanday ishlab chiqilgan?
   
3. 
   Reklamaning matnlari va e’lonlari mavzusi samara beradimi? Reklama haqida jamoatchilik mijozlari qanday fikrda?
   
4. 
   Reklama vositalari o’ylab tanlanganmi?
   
5. 
   Korxonalar mahsulotlarini sotishni rag’batlantirishdan samarali foydalanadimi?
   
6. 
   Firmada yaxshi o’ylab chiqilgan tashviqot dasturi bormi?
   

D) Oldi-sotdi apparati.

1. 
   Firmanng oldi-sotdi apparati oldida qanday vazifalar turadi?
   
2. 
   Korxona vazifalarini hal qilish uchun, oldi-sotdi apparatini soni etarlimi?
   
3. 
   Oldi-sotdi apparatini ixtisoslashtirish to’g’ri yo’lga qo’yilganmi?
   
4. 
   Oldi-sotdi apparatida yuksak mahorat va uddaburonlik etarlimi?
   
5. 
   Erishilgan natijalarni baholash uslubi qay darajada o’ylab ko’rilgan?