O’zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа`limi vаzirligi

XIX-XX ASR TOJIK ADABIYOTI
Bu davr adabiyotiga baho berish har tomonlama mantiq bilan ish yuritishni talab
qiladi. Avvalo, 1860-yillardan boshlab Rusiya imperiyasi yurtimizni bosib oldi. O`z-
o`zidan barcha narsalar shu buyuk davlat ravnaqiga sarflandi. Xalqning hayotiga, ma'naviy
dunyosiga batamom o`zga xalqning urf-odati-yu udumlari zo`rlab kiritildi. Ziyoli qatlami
mazkur holatdan chiqishning birdan-bir yo`li deb ma'rifatni tushunishadi. Shu bois
ma'rifatparvarlar bir bayroqostida birlashib, ijod qilishdi. Afsuski, mazkur
ma'rifatparvarlarning ijodi faqatgina istilochilar nuqtai nazaridan tahlil etildi.
AHMAD DONISH (1827-1897)
Ahmad Mahdum ibn Nosir Donish (Ahmad Kalla) 1827-yilda Buxoroda tug`ilgan.
Buxorodagi madrasada ilmini charxlagach, ijtimoiy-falsafiy fanlarni mustaqil ravishda
o`zlashtirdi. Sharq mumtoz adabiyotining namoyandalari-Hofiz, Sa'diy, Ubaydiy, Umar
Xayyom, Alisher Navoiyning asarlarini chuqur o`rgangan Ahmad Buxoro amiri saroyida
munajjimlik vazifasida ishlay boshladi. Asta-sekin Ahmad rus tilini o`rganib, o`z obro`yini
saroyda yanada mustahkamladi. Buxoro amirining elchilari qatorida 1857, 1869, 1874-
yillarda Peterburgga boradi. O`shanda u ruslarning ijtimoiy hayoti, mamlakatni idora
qilish usullari, rus yozuvchi va shoirlarining ijodi bilan yaqindan tanishadi. Buxoroga
qaytgach o`zining ko`rgan-bilganlarini qog`ozga tushirgan Ahmal Donish davlatni idora
qilishning usullarini tartibga solib, amirga tavsiya qiladi.
Ahmad o`zining demokratik va ma'rifatparvarlik qarashlarini «Navodir ul-vaqoe»,
«Buxoro mang`it amirlarining tarixi» nomli tarixiy-biografik asarlarida real tarzda
ifodalashga harakat qilgan.
«Abdulqodirbekning elchiligi hamda Rusiyaning to`y bazmlarida ko`rilgan
ajoyibotlar haqida» asarida shoir Peterburgdagi to`y tasviri bahonasida real hayotni
tasvirldaydi. Avvaliga shaharning go`zal kentlar sirasiga kirishi, Peterburgdagi shoh
saroyining go`zal tarzda bezatilganini tasvirlaydi:
Peterburg shahri senga poytaxt,
Aning chun anga yordur ikki baxt.
Eram bog`i bu shahardek bo`lmagay,
Buni ko`rgan kishi ani suymagay.
To`y bazmi o`tkaziladigan saroy olti qavat, har vaqtda odamlar qat-qat, udi naylar,
dutori tanburlar ovozi tinmaydi, devorlarda ipak gilamlar, oltin qandillar osilgan.
Quloqqa kirar udi naylar uni, 
Dutori, setorlar cholur tanburi.
16

---

Aim.uz
Qurilmish edi bu bino olti qat,
Hama ust-ust erdi, qatma-qat.
Qandillar oltin osilmish edi,
Ipakdan gilamlar solinmish edi.
To`yga tashrif buyurganlar juft-juft bo`lib kelishgan. Ayollari nozik, ulardan
xushbo`y hid taraladi, tanlari xuddi to`lin oydek, bellari ingichka.
Turar anda minglarcha hur qizlari,
Bo`yinga taqishgan asl durlari.
Ko`ringay libos ostidan tanlari,
Etar yuz qadamdan alar hidlari.
Bosh uzra solmish mush'abid to`ri,
Etak gulga to`lmish, beli kokili.
Beli qil kabi ko`p ingichka edi,
So`z shakkaru, lablari bol edi.
Bir qaraganda tasvirda hech qanday mutanosiblik yo`q. Ammo shoir o`z maqsadini
parda ichiga o`rab, «Kosa tagida nim kosa» qabilida ifodalaydi, ya'ni o`sha vaqtda
Peterburg ayollari o`zlariga zeb berib, oppoq, badannamo kiyimlar kiyishganini bir
muncha tanqid qiladi. Chunki shoir ma'naviyati uchun badanni ko`rsatish, yarim
yalang`och yurish nomaqbul sanalgan.
Ahmad Donishning «Rusiyaga qilingan yana bir safar haqida» asari haqqoniylik real
tasvirlash jihatidan alohida tahlilga loyiq. Voqea muallif tilidan bayon qilinadi.
Tasvirlanishicha, Amirning xos elchilari Said Abdulfattoh to`ra Abdulqosimbey bilan birga
Ahmad Buxorodan Rusiyaga yo`l oladi. U yerda qabul qilingan qoidaga binoan elchilarga
shaharning diqqatga sazovor joylari, zavod va fabrikalar, maktab va kutubxonalar, xazina
va qo`riqxonalar ko`rsatiladi. Shoirning eng avvalo diqqatini tortgan joy har bir shahardagi
bazmxona-kechki kafelardir. Xuddi oldingi asarida tanqid qilinganidek bazmxonalardagi
holatlar real tasvirlanadi:
«Rusiyadagi har bir shaharda bazmxona bo`lib, ularda har kech soat 12 gacha turli
o`yinlar bo`lib turadi. Nag`ma-navolar qilgan, raqsi samoga tushgan parichehra xotinlar
sochlari sunbuldek sochilib, bzlari qizil guldek ochilgan sarv qomat qizlar
tomoshabinlarning ko`zlariga jilva berib, ko`ngillariga rohat yetkazib, majlisni
qizdiradilar. Bulardan tashqari bu bazmxonalarda turli xil sho`'bada nayrang o`yinlari
(illyuziya) ham o`tkaziladi. O`yinxonalariga hohlagan kishilar kirib, o`z hollariga yarasha
belgilangan joylarda o`tiradilar. O`yin tarqaganda tomoshabinlar o`tirgan o`rinlariga qarab
haqini to`lab chiqadilar».
Tasvirlar davomida shoir turli jabha mutaxassislariga o`xshab fikr yuritadi. Muzeyni
tasvirlaganda etnograf, uyning ichki va tashqi ko`rinishlarini tavsif etganda arxitektor,
musiqa va qo`shiqlarni tasvirlaganda musiqashunos, ayollarning kiyimlari to`g`risidagi
fikrlar ifodasida modeler-dizayn, sahna ko`rinishlari tahlilida teatrshunos, shahar
rastalarining o`ziga xosligini tahlil etishda yuqori maqeli muhandis sifatida gavdalanadi. U
biron-bir detalni esdan chiqarmaydi, mayda-chuydasigacha chizib beradi. Ayniqsa ayollar
kiyimlari to`g`risidagi fikrlarga nazar solsak:
«Bu mamlakat xotinlarining liboslari bellarigacha tor bo`lib, beldan pasti esa
kengdir. Etaklari shunday kengki, uning kengligidan o`zlari uyga kirsalar, etaklari hali
dahlizda qolur edi.. beliga ipakdan to`qilgan belbog`lar bog`langan bo`lib, undan yangi
oyga o`xshash ikki shohcha chiqarilgan. Belbog`ni qattiqroq tortib bog`lasalar, u
17

---

Aim.uz
shohchalar bel atrofidagi ipak kiyimlarni ko`targanligidan ko`pirma bo`lib ko`rinadi.
Uning ustidan qizil, qora, ko`k to`rlarni boshlariga, yelkalariga yopadilar. Yana boshlariga
yangi uzilgan guldek bir dasta yasama gul qilib, uni qosh chetlaridan kelishtirib
bog`laydilar. Xurmu donasi uzunligida bo`lgan gavhar ko`zli oltin sirg`a taqadilar:
qorong`u kechalarda uning shu'lasi tushib, yarqirab yonib turadi. Mahbubalarning quloq
uchlari nihoyatda tiniq bo`lganligidan, undagi qonning qizilligi va uning harakati sirtidan
ko`rinib turar edi. Shunday zeb-ziynatli nozaninlar o`rinlaridan turganlarida aql dimog`
tokchasidan uchib chiqishiga intiladi. Ajabo, bu qanday nafis va ulug` qudratki, inson
tog`ining bulog`idan chiqqan bir qatra paoid suvdan bunday ajoyib gullar bu qora tuproq
ustida ochilmishdir!»
Xlas, Ahmad Donish o`z davrining ma'rifatparvari sifatida odamlarni ilm olish va
dunyoning siru-sinoatini anglashga undaydi. Shu barobarida o`z yurtining istiqloli uchun
ilm olish, o`zini o`stirishi kerak degan fikrda qat'iy turadi. Bu g`oya o`sha vaqtdagi barcha
ma'rifatparvarlarga xos edi.