Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
getdiyini söyləyir. Onun fikrincə, tərəqqinin səbəbi şəxsi istəkdən və şəxsi arzudan ibarətdir, son nəticəsi isə dirilikdir. O yazır: ―Bu gün tarixi-aləmə baxılsa, ibtidadan intəhaya qədər sərasər ərbabi-məqsəd ilə dolu olduğu görülər. Zira bu qədər nəbilər, vəlilər, vəsilər, kütubi-səmavilər, əzim abidələr, mühüm əsərlər, möhtəşəm məbədlər, mütəntən saraylar, alim ehramlar, qiymətli kitabların hamısı bir məqsədin məhsuludur.
Bu məqsədlər, bu məsləklər, bu niyyətlər, bu arzular təşrih edilərsə, bunların hamısının içindən fəqət bir ―dirilik‖ çıxar (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, №1.).
Demək, yer üzünü ―dirilik‖ idarə edir və Azərbaycan xalqı da dirilik uğrunda mübarizə etməli və dünya xalqları cərgəsində özünə layiqli yer tutmalıdır. Dirilik mücərrəd ideya deyil, ona çatmağın konkret yolları vardır və M. Ə . Rəsulzadə bu yolları oxucuya çatdırır. Onun fikrincə, dirilik elmlərə və müasir texnikaya yiyələnməkdir, ―bədəncə‖, yəni iqtisadi cəhətcə güclü olmaqdır. Lakin bunlarla bərabər, ən ümdəsi, diriliyin mənasına vaqif olmaq, onu dərk etməkdir. Əks halda bütün cəhdlər boşa çıxar. ―Millətlər, qüvvətli və tərəqqi olmadıqca və diriliyin mənai-həqiqi və maddisilə anlamadıqca, təbiətdən alınan qənimətlərdən hadisələrinə ancaq bir qüvvətilayömüt düşər (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 1).
Demək, diriliyin həqiqi mənasını dərk etmək olduqca vacibdir. Yoxsa dirilik naminə çəkilmiş əziyyət, zəhmət hədər gedə bilər. Diriliklərin ən qiymətlisi isə milli dirilikdir. ―Nəzərə bir az qəribə gəlsə də, demək istəyirəm ki, dirilik dünyanı sevməkdən ibarətdir, mənaixassi ilə dünyapərəstlikdir. Diriliklərin ən qiymətlisi də milli dirilikdir‖ (yenə orada).
Rəsulzadə quran, yaradan dirilikdən danışır, bütün millətləri sevməyi lazım bilir. Dirilik hər şeydən əvvəl bəşəriyyətə fayda verməkdir, ictimai inkişafa təkan vermək, dünya mədəniyyətini zənginləşdirməkdir. Bütün bu nailiyyətlərin, diriliklərin əsasını isə yenə də milli dirilik təşkil edir. Biz milli dirilikdən, milli tərəqqidən danışarkən ilkin şərt kimi milli azadlığı nəzərdən qaçırmamalıyıq. Bir qədər əvvəl Rəsulzadənin milli azadlıq barədəki fikirlərini qeyd etmişik. Əlbəttə, o, milli azadlığın subyekti kimi Azərbaycan xalqını götürə bilməzdi və həmin ideyanı konkret olaraq Azərbaycan xalqına aid edə bilməzdi, çünki çar məmurları rus imperiyasının keşiyində çox sayıq dayanmışdılar və milli azadlığa çağıran hər hansı cümləni, hər hansı məqaləni o dəqiqə qadağan edirdilər. Hətta lazım gələndə, müəllifi də cəzalandırırdılar.
Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət dözülməz idi. Bir yandan müharibə gedirdi və bu müharibəyə Türkiyə də qoşulmuşdu. Türkiyə Rusiya imperiyasına qarşı vuruşurdu. Təbiidir ki, imperiya bu səbəbdən daxili türk xalqlarına etibar etmirdi. Digər tərəfdən isə, azərbaycanlılar islam dininə etiqad etdiklərinə görə üstəlik dini ayrı – seçkiliyə məruz qalırdılar. Şübhəsiz ki, bu qədər səddləri aşmaq, rus dövlətinin sədaqətini qazanmaq çətin idi. Ona görə də çar məmurları daim yerli mətbuatda Rusiyaya qarşı yönəlmiş bir fikir axtarırdılar, nə isə bir qəsdin üstünü
15
açmağa tələsirdilər. Halbuki bütün Rusiya müsəlmanları kimi, azərbaycanlı müsəlmanlar da Rusiyaya hədsiz sədaqət göstərirdilər. M.Ə.Rəsulzadə 1916-cı ildə ―Açıq söz‖ qəzetində (№ 75) çap etdirdiyi ―Miladdan 1916‖ adlı məqaləsində yazırdı: ―Rusiya müsəlmanları bütün rusiyalılarla bərabər müharibədən mütəəssir olduqları kimi, şübhəsiz ki, müharibə üzərinə bütün Rusiya xalqında hasil olan həyəcanlı hissiyyatla da tamamilə iştirak edərlər. Rus cəmaəti ilə fəlakətlərdə iştirak edən bu xalq onun vətənu – istiqbal vətən haqqındakı qəlbi iztirablarına da biganə qalmaz‖.
O, Rusiyaya sülh arzulayanda eləsini arzulayır ki, ―sabah inkişafı Rusiyanın mənafe aliyyəsinə olsun, elə bir dinclik ki, Rusiyadakı millətləri qardaşca yaşada bilsin‖.
Göründüyü kimi, M.Ə.Rəsulzadə Rusiyanın ali mənafeyinə hörmətlə yanaşır və ona elə sülh arzulayırdı ki, ondan rus dövləti ziyan çəkməsin. O, istəyirdi ki, hər yanda dinclik, əmin – amanlıq və qardaşlıq hökm sürsün.
Bir M.Ə.Rəsulzadə islam millətlərinin Qərb dövlətlərinə nəzərən geridə qalmasının bir səbəbi kimi dinin də adını çəkir. Guya islam millətləri dinin ―sağlam əmrlərindən‖ uzaqlaşdığına görə bu vəziyyətinə düşüblər. ―Sağlam əmr‖ dedikdə, o yəqin dində qeyri –sağlam əmrlərin olduğunu da nəzərdə tuturmuş. O, dinə hər şeydən öncə şüurlu münasibət bəsləyir, dini ehkam təki qəbul etmir. M.Ə.Rəsulzadə yazır: ―Biz, yəni islam aləmi və islam millətləri dinimizin sağlam əmrlərindən çox uzaqlaşaraq dünya diriliyinə qəribə bir nəzərlə baxmağa başladığımız zamandan bəri başqalarının rizəxari və onlardakı tərəqqi və umranın əsir və dəstəgiri olduq‖ (“Dirilik” məcmuəsi, 1914). M.Ə.Rəsulzadə istiqlala gedən yolun müasirləşməkdən keçdiyini söyləyir. Onun nəzərində müasirləşmək yeniləşməkdir, əsrin maddi və mənəvi mədəniyyəti ilə silahlanmaqdır. Müasirləşmək müasir elmə, müasir biliyə can atmaqdır, qabaqcıl texnologiyaya yiyələnməkdir. Başqa sözlə desək, millət öz milli varlığını saxlamaqdan ötəri zəmanə ilə ayaqlaşmalıdır. O, ―Getdiyimiz yol‖ məqaləsində yazır: ―Müasirləşmək iştə bütün millətləri sənah və nicat yoluna çıxaran böyük vasitə! Müasirləşməyən, yəni zaman və əsrindəki maddi və mənəvi vəsaiti – mədəniyyə ilə silahlanmayan bir cameyyat – gərək qan, irq və dincə birləşmiş milliyyət və ya din, ruh və vicdanca tanınmış beynəlmilliyyət olsun – mümkün deyil, müdhiş və qanlı bir rəzmgah təşkil edən bu dünyada həyatından, bu həyatın ən böyük feyz və nemətini təşkil edən istiqlaldan, mədəni iqtidar və hürriyyətdən məhrum qalar...‖ (―Açıq söz‖ qəzeti, 1916, № 299).
Yuxarıda müəllifin həm ―həyatın ən böyük feyz və nemətini təşkil edən‖ istiqlaldan, yəni milli azadlıqdan, həm də ―Mədəni hürriyyətdən‖, yəni milli mədəni muxtariyyətdən bəhs etdiyi aydınlaşır. Onun nəzərində istiqlal ―həyatın ən böyük feyz və nemətidir‖, başlıca şərtdir, məqsədlər məqsədir. Milli mədəni hürriyyət isə milləti istiqlala yaxınlaşdıran bir vasitədir. Millətlərin istiqlalı demokratiyanı tələb edir. Demokratiya millətlərə mədəniyyətini inkişaf etdirmək Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|