Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
12
inkişaf edərək bəşər mədəniyyətinə öz payını, öz töhfəsini verir. Millətlərin əsarətdə saxlanması, milli mənliklərin məhvi, hər şeydən əvvəl, bəşəriyyətə ziyandır. Milli azadlıq təkcə o millətin özünə deyil, həm də bütün dünyaya, dünya mədəniyyətinə faydalıdır. M. Ə. Rəsulzadə sosial tərəqqini maddi və mənəvi olmaqla iki yerə bölür. Çox güman ki, mənəvi tərəqqi deyəndə, o hər şeydən öncə milli özünüdərki və milli özünüdərkin zirvəsi sayılan milli istiqlalı nəzərdə tutmuşdur. Odur ki, əvvəlcə mənəviyyat zəngin olmalıdır, yəni milli şüur yetkinləşib püstələşməlidir. Burada mənəvi tərəqqi birincilik təşkil edir. Mənəviyyat dolğun olandan sonra maddi tərəqqi qat-qat asandır. ―Əcələ bir surətdə maddətən tərəqqi edib də mənəviyyatca məhrum qalmaqdansa, maddətən gec tərəqqi edib, mənəviyyatca müstəqil qalmağı tərcih edərəm, çünki milliyyətin də, bəşəriyyətin də faidəsi bundadır‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 3).
milləti məhv edir, onun gələcək taleyini ciddi təhlükə qarşısında qoyur. Çünki müəyyən müddətdən sonra millət simasızlaşıb tarix səhnəsində yerini itirə bilər, bir xalq kimi daha mövcud olmaz. Lakin millət nə cür irəli gedə bilər? Nə cür etmək olar ki, fikirlər, xəyallar həyata keçsin? M. Ə. Rəsulzadə bu suala sadə cavab verir: ―Millətlərin həyatı da ancaq bu milli vicdanın inkişafı sayəsində mümkün olub, ancaq bu vicdanın təsirləridir ki, milli ideal hasil olur. Milli idealın (imanın) hüsulilədir ki, millətlər özlərinə şanlı və şərəfli bir dirilik təmin edə bilirlər‖ (―Dirilik‖ məcmuəsi, 1914, № 3).
Göründüyü kimi görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri milli tərəqqini öz plana çəkir, sosial tərəqqini isə milli tərəqqinin son nəticəsi sayır. Bəs milli idealı kimlər yaradır? M. Ə Rəsulzadə belə hesab edir ki, milli idealı yaradanlar böyük əməlpərvərlərdir. ―Fəqət bir fərd öz mühitinin faidəsini düşünərək şəxsi üçün deyil, novi və yaxud milləti üçün bir əməl bəslərsə, buna böyük əməl demək olar. Bu kibi adamlarda da böyük əməlpərvərlər, yaxud məfkurəçi ismi verilir‖ (―Dirilik‖
Lakin M. Ə. Rəsulzadəyə görə əməlpərvərlər sadəcə olaraq, icraçıdırlar, başlıcası isə fəaliyyətdir, əməldir. ―Əməl fəaliyyəti, fəaliyyət də tərəqqini mücib olur. Şəxslər əməlsiz yaşaya bilmədikləri kibi millətlər də əməlsiz yaşaya bilməzlər. İştə millətin ümumində mövcud olan hakim bir əməl və arzu yolunda bəslənən gizli hisslər milli vicdan ilə imanı tövlid edirlər‖ (yenə orada).
Bəs milli tərəqqi idealı öz inkişafında hansı mərhələlərdən keçir? Onun səbəb və nəticəsi hansılardır? Bu suallara cavab verilərkən göstərilir ki, milli tərəqqi yolunda öncə gizli hisslər bəslənir və bu da milli vicdanı yaradır. Milli vicdandan isə hər millətin ali qayəsi, ali məqsədi olan milli iman törəyir. Milli vicdan səbəb, milli iman isə nəticədir. Vasitələr də əməl və fəaliyyətdir. Əməl birincidir, fəaliyyət ikinci. Əməl fəaliyyəti, fəaliyyət də tərəqqini yaradır. Bu prosesdə, şübhəsiz ki, icraçılar da vardır. Onlar böyük əməlpərvərlərdir. Böyük əməlpərvərlər tərəqqinin icraçıları, onu həyata keçirənlərdir. O, böyük
13
əməlpərvərlərə misal olaraq Böyük Pyotr, Lomonosov, Jan Jak Russo, Napoleon və Bismarkın adlarını çəkir.
M. Ə. Rəsulzadənin fikrincə, tarixin inkişaf xəttini ayrı-ayrı şəxsiyyətlər müəyyən edir, guya xalq kütlələri ictimai inkişafda ancaq ikinci dərəcəli rol oynayır. O, böyük əməlpərvərlər cərgəsinə tamamilə bir-birinə zidd insanları mənsub edir. Onların arasında müdrik filosof, cəmiyyətdə gedən proseslərdən baş çıxaran istedadlı alim və mütəfəkkir, qonşu xalqların torpağına göz dikən, tökülən qanların hesabına hakimiyyəti əlində saxlayan müstəbid və qəsbkar da vardı. Göründüyü kimi, M. Ə. Rəsulzadənin ictimai baxışında müəyyən ziddiyyətlər də olmuşdur. Sonralar, zamanın təsiri ilə bu ziddiyyətlər cilalanmışdır.
M. Ə. Rəsulzadənin milli inkişaf konsepsiyası subyektiv idealizmlə səsləşir. Bu da təbiidir. Çünki Rəsulzadənin milləti o zaman çarizmin əsarəti altında yaşayırdı. Hər yanda cəhalət və ədalət hökm sürürdü. Savadsızlıq baş alıb gedirdi. Belə bir ağır şəraitdə Azərbaycanın yeganə ümid yeri milli ziyalılar idi. Bu cür millətpərvər ziyalılardan biri olan M. Ə. Rəsulzadə qəti olaraq inqilabın əleyhinə çıxırdı.
Azərbaycanın istiqlalını mərhələ-mərhələ qazanmaq arzusunda idi. Ona görə də məsələni heç vaxt kəskin qoymurdu, manevrlər edirdi. Başqa sözlə desək, milli və sosial azadlığı demokratik vasitələrlə əldə etməyin tərəfdarı idi. Öncə milli mədəni azadlıq, vicdan azadlığı, mətbuat azadlığı, təşkilat azadlığı, söz azadlığı və s. bu kimi demokratik azadlıqlar uğrunda mübarizə aparırdı. Lakin buna baxmayaraq mövcud quruluşa münasibətdə mötədil mövqe tuturdu. Hakimiyyət orqanlarına qarşı təmkinini pozmurdu. Onun 1915-ci ildən sonra yazdığı məqalələrdə bu cür hallara daha çox təsadüf edilir. Səbəbini isə yalnız 1915-ci ildə həbs olunması ilə izah etmək mümkündür. Həbs olunanacan yazdığı məqalələrdə, ələlxüsus ―Milli dirilik‖ adlı silsilə məqalələrində milli zülm əleyhinə öz haqq səsini ucaldan, dini ayrı-seçkilikdən, hüquqsuzluqdan və ictimai ədalətsizlikdən şikayətlənən M. Ə. Rəsulzadə həbsdən sonra öz fikirlərini daha ehtiyatla deməyə məcbur olmuşdu.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, M. Ə. Rəsulzadə milli tərəqqini ayrı-ayrı əməlpərvər şəxslərin ayağına yazırdı. ―Öz şəxsi məqsədi xaricində mühitin ehtiyacı ilə məşğul olan, onun səadəti naminə əməl bəsləyən və o əməllərə öz şəxsi əməlləri kibi xidmət edənlər həman böyük əməlpərvərlərdəndirlər. Bir millət arasında bu kibilər məhdud və məfqud olarsa, o millət müstəqil və sağlam bir vücud üzü görməz və başqalarının zirdəsti olub ayaqlar altında, əzilər, gedər‖ (―Dirilik‖
O, ―Məqsədimiz‖ adlı məqaləsində də tarixi subyektiv idealizm mövqeyindən izah etməyə çalışır. Dirilik burada tərəqqi kimi çıxış edir. Tək-tək şəxslər qarşılarına məqsəd qoyurlar, dövrün eytiyacını duyub fəaliyyətə keçirlər. Milləti diriliyə doğru çəkib aparırlar. Dirilik ali məqsəd, son nəticədir. Rəsulzadə ictimai inkişafın mövcudluğunu qəbul edir və tarixin ibtidadan aliyə doğru Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|