Nazim cəFƏrov
Yüklə 0,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
4 Onlar səhifələrində əsas etibarilə maarif məsələsini qaldırırdılar. Bundan başqa qadın hüquqları uğrunda da ardıcıl mübarizə aparırdılar. Qadınlara həqarətlə baxanları satira atəşinə tuturdular. ―Molla Nəsrəddin‖ məcmuəsi qaldırdığı məsələləri daha kəskin qoyurdu. Bir qayda olaraq mövcud problemlərin kökünü cəhalətdə, nadanlıqda, savadsızlıqda axtarırdı. Bununla belə, jurnal çarizmin yeritdiyi müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı da müxtəlif üsul və vasitələrlə öz etirazını bildirirdi. ―Babayi - Əmir‖ və ―Ləklək‖ jurnalları isə nisbətən mötədil mövqe tutur, çox vaxt maarif məsələlərindəki çatışmazlıq və nöqsanları tənqid etməklə kifayətlənirdilər.
―Açıq söz‖ qəzeti, ―Dirilik‖ və ―Qurtuluş‖ jurnalları isə millətçilik – türkçülük xətti tutmuşdular. ―Açıq söz‖ qəzeti o illərdə gizli fəaliyyət göstərən ―Müsavat‖ partiyasının orqanı idi və bu təşkilatın ideyalarını yayırdı. ―Açıq söz‖ qəzetinin 1915-ci il 2 oktyabr tarixli 1-ci sayında Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin ―Tutduğumuz yol‖ məqaləsi buna sübutdur. Məqalədəki fikirlərlə ―Müsavat‖ partiyasının ideologiyası arasında bir uyğunluq vardı. 1911-ci ildə yaranmış ―Müsavat‖ partiyasının ideologiyasında 1913- 1914 –cü illərdə kəskin dönüş əmələ gəlmişdi. Partiya əvvəllər daha çox təbliğ etdiyi islamçılıqdan millətçiliyə və türkçülüyə keçmişdi. Bu kəskin dönüşə M.Ə.Rəsulzadə səbəb olmuşdu. ―Dirilik‖ məcmuəsinin ilk on sayında millətçilik ideyaları geniş şəkildə təbliğ olunmuşdu. M.Ə.Rəsulzadə bu saylarda özünün məşhur ―Milli dirilik‖ silsilə məqalələrini çap etdirmişdi. O, bu məqalələrdə milli dirçəliş konsepsiyasının əsaslarını işləmiş və milli istiqlal fikrini irəli sürmüşdü. Sonralar məcmuənin kəsəri azalmış və M.Ə.Rəsulzadənin adı məcmuənin səhifələrində görünməmişdi. Çox güman ki, buna səbəb senzor olmuşdu.
―İqbal‖ və ―Yeni iqbal‖ qəzetlərində də millətçilik, türkçülük ideyası təbliğ olunurdu. Qəzetlərin səhifələrində M.Ə.Rəsulzadənin, Ö.Faiqin, Y.Vəzirovun və başqalarının milli ruhlu məqalələri çap olunurdu.
Türkcənin osmanlı şivəsilə çıxan ―Şəlalə‖ məcmuəsi bir sıra cəhətinə görə böyük maraq doğurur. ―Şəlalə‖ məcmuəsi sırf elmi, fəlsəfi bir məcmuə idi. Səhifələrində əsasən elmi və fəlsəfi – dini məqalələr çap etdirirdi. Türkcənin osmanlı şivəsini yorulmadan təbliğ edirdi. Bir növ məşhur ―Füyüzat‖ məcmuəsinin ənənəsini davam etdirirdi. Çünki dili, üslubu və təqib etdiyi məsləkləri arasında bir ümumilik, oxşarlıq hökm sürürdü.
Gərgin axtarışdan sonra ―Bəsirət‖ qəzetinin tədqiq etdiyimiz dövrə aid cəmi 1-2 sayını əldə etdik. Bununla belə, qəzetin 1917-ci və 1920 –ci illərdə çıxan sayları belə bir fikir yürütməyə əsas verir ki, bir sıra tərəddüd və ziddiyyətlərinə baxmayaraq, ―Bəsirət‖ qəzeti daha çox bolşeviklərin mövqeyinə tərəfdar çıxmışdır.
Birinci dünya müharibəsi illərində Azərbaycan ziyalılarını ən çox məşğul edən problem sosial tərəqqi problemi idi. Sosial tərəqqi problemi xüsusi şəraitdə milli tərəqqi problemi ilə qovuşurdu. Azərbaycan xalqı çarizmin əsarəti altında inləyən məhkum millət olduğuna görə qarşıda duran başlıca vəzifə, təbii ki,
5 yeridilən müstəmləkəçilik siyasətinin ağır nəticələrinin təsirini mümkün qədər azaltmaq, xalqın soykökünə qayıtmaq, onun milli ruhunu qoruyub saxlamaq və inkişaf etdirməkdən ibarət idi.
M.Ə.Rəsulzadə milli tərəqqini sosial tərəqqinin əsası hesab edirdi. Başqa sözlə desək, bu və ya digər xalq sosial sahədə azadlıq əldə etməzdən əvvəl özü azad olmalı, milli istiqlala çatmalıdır. Ona görə ki, məhkum xalq, məhkum millət heç bir zaman sosial azadlığa, demokratiyaya nail ola bilməz. Səbəb də budur ki, məhkum millətin ixtiyarı heç vaxt özündə olmur. Onun taleyini digər hakim millətin nümayəndəsi həll edir. Hakim millətin nümayəndəsi isə təbiidir ki, bu zaman mənsub olduğu millətin mənafeyini əsas tutur. Beləliklə, millilik, milli istiqlal M.Ə.Rəsulzadənin nəzəri baxışlarının özəyini təşkil edir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dünya müsəlmanlarını vahid islam bayrağı altında birləşdirib onları müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizəyə səsləyən görkəmli dini və siyasi xadim Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin (1838 - 1887) fikirləri M.Ə.Rəsulzadənin nəzəri baxışlarına ciddi şəkildə təsir etmişdir. Digər ziyalılar – Y.Vəzirov, Ö.Faiq və başqaları millətin maariflənməsi, savadlanması üçün əllərindən gələni edirdilər. Bəri başdan onu deyək ki, yuxarıda adlarını sadaladığımız şəxslərin dünyagörüşündə sonralar baş vermiş müəyyən dəyişikliklər tədqiqatda öz əksini tapmamışdır. Biz bu şəxslərin ancaq məhdud dövrdə, 1914 – fevral 1917-ci illərdə formalaşan fikirlərini əsas götürmüşük.
Tədqiq edilən dövrdə ictimai fikrin formalaşmasında müəyyən rol oynamış bolşeviklər sosial tərəqqini sinfi mübarizə ilə, ictimai inqilablarla əlaqələndirirdilər. Onlar bir qayda olaraq milliliyin əleyhinə çıxır, cəmiyyətdəki münaqişələrin, ziddiyətlərin kökünü cəmiyyətin maddi həyatındakı ziddiyətlə, yəni məhsuldar qüvvələrin inkişafı ilə, istehsal münasibətlərinin inkişafındakı uyğunsuzluq ilə izah edirdilər. Onların fikrincə, əgər məhsuldar qüvvələr sürətlə inkişaf edirsə, hər an, hər dəqiqə təkmilləşirsə, istehsal münasibətləri yubanır və nəticədə məhsuldar qüvvələrin inkişafının qarşısını alır. Odur ki, ictimai inqilablar baş verir və bu inqilabların sayəsində istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin inkişafına uyğunlaşır.
Mirzə Bala Məmmədzadənin Berlində nəşr olunmuş ―Milli Azərbaycan hərəkatı‖ (1938) əsərinə istinadən demək olar ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda üç ictimai-siyasi cərəyan var idi: mühafizəkar, liberal və inqilabçı. Mühafizəkarlara, əsasən, din xadimləri aid edilir. Çarizm din xadimlərinin əli ilə milli demokratik hərəkatı boğmağa çalışır, din xadimlərini tovlayıb millətçilərin üzərinə qaldırırdı. Digər tərəfdən din xadimlərinin özlərinin millətçilərə qarşı amansız mövqe tutmaları bu siyasəti həyata keçirməyə xeyli dərəcədə kömək edirdi. Onların fikrincə, milli hərəkat islam dünyasının parçalanmasına səbəb olurdu. Liberallara gəlincə, Azərbaycan liberalları rus liberalları ilə əlbir hərəkət edirdilər. Rus liberalları Azərbaycanın muxtariyyətini tanımaq istəməyəndə onlardan ayrılmışdılar. Azərbaycan liberallarına görkəmli ictimai və dövlət xadimi Yüklə 0,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|