Qida məhsullarının texnologiyası «Elmi xəbərlər məcmuəsi»
№ 22/2016
səh22-25
UOT 663.21/22.004.12
AZƏRBAYCANIN BƏZİ ÜZÜM MƏHSULLARININ (YERLİ İSTEHSAL
MƏMULATLARININ) İZOBAR İSTİLİK TUTUMUNUN TƏDQİQİ
Əliyev Alim Dəmir oğlu
Azərbaycan Texnologiya Universiteti
Gəncə şəhəri, Ş.İ.Xətai pr., 103
alim@gmail.com
Açar sözlər: izobar, istilik tutumu, maye, üzüm məmulatı, təcrübə, temperatur, istilik-
dinamiki və köçürmə xassələri, istilik-fiziki xassələri, çaxır
Xülasə. Məqalədə bəzi üzüm məhsullarının müxtəlif temperaturlarda istilik tutumu tədqiq
olunmuşdur. Tədqiqat nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, üzüm məhsullarının çeşidlərindən
asılı olaraq onların istilik tutumu da müxtəlif olur. Buna həm də məhsulların tərkibindəki şəkərin
və spirtin də təsiri böyükdür. Həm də bu təsirlərin müxtəlif temperaturlarda araşdırılmasına
xüsusi əhəmiyyət verilmişdir.
Giriş. Azərbaycanda son illərdə üzüm məhsullarına böyük maraq göstərilir ki, bunun da
sayəsində Azərbaycanın bir sıra rayonlarında üzüm bağları sürətlə genişləndirilir. Bu bağlar
əsasən yeniləşdirilmiş müasir üzüm sortlarının əkilməsi vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu məhsullar
həm keyfiyyəti, həm də məhsuldarlığı ilə fərqlənirlər ki, bu da yeni üzüm məhsullarının
yaradılması və istehsalını zəruri etmişdir. Məhz bu səbəbdən də hazırda istehsal olunan
məmulatların keyfiyyətinin daha da yüksəldilməsi məqsədilə onların istilik, dinamiki və köçürmə
xassələrinin öyrənilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Tədqiqatın aktuallığı. Ədəbiyyatlardan məlumdur ki, Azərbaycan üzüm məmulatları:
xammal, material, hazır məmulatların istilik-fiziki və köçürmə xassələri müxtəlif temperaturlarda
kifayət qədər öyrənilməmişdir. Hazırda yeni növ məhsullar da istehsal olunur ki, bu da onların
öyrənilməsinə ehtiyac olduğunu göstərir. Üzüm məmulatlarının istehsal proseslərinin elmi
cəhətdən əsaslandırılmış hesabı üçün çaxır məmulatlarının və üzüm məmulatlarının istilik, fiziki
və istilik-dinamiki, eləcə də köçürmə xassələri haqqındakı bilgilər vacib əhəmiyyət kəsb edir. Bu
biliklər həm də çaxır materiallarının və hazır məmulatların texnoloji emal olunması, nəql
etdirilməsi və düzgün saxlanılması üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycan üzüm məmulatları digər ölkələrin üzüm məmulatları ilə müqayisədə kifayət
qədər geniş öyrənilməmişdir. Yalnız son zamanlarda bu məsələyə diqqət yetirilir. Ədəbiyyat
mənbələrindən məlumdur ki, empirik asılılıqlar göstərilən məhsulların istilik-fiziki xassələrinin
kifayət qədər dəqiqliklə çıxarılmasına imkan vermir. Buna görə də üzüm məmulatlarının
xassələrinin təcrübi yolla müəyyən olunması xüsusi aktuallıq kəsb edir. Eləcə də üzüm
məmulatlarının istilik-fiziki xassələri arasında əlaqənin yaradılması xüsusi maraq kəsb edir.
Qida məhsullarının istilik-fiziki xassələri haqqında etibarlı məmulatların alınması üçün
izobar istilik tutumunun öyrənilməsi də vacibdir. Bunun üçün təcrübə qurğusu quraşdırılmışdır.
Bu qurğu məmulatların istilik-dinamiki və köçürmə xassələrinin atmosfer təzyiqində ölçülməsinə
imkan verir. Bunun üçün qurğu aşağıdakı iki tələbə cavab verməlidir: elektrolitlərin xassələrinin
öyrənilməsi imkanına malik olmalı və ölçmələrin aparılması tezliyi təmin olunmalıdır ki, bu da
temperaturun təsiri altında qida məhsullarının tərkibinin dəyişməsi ehtimalını istisna edir.
Qida məhsullarının texnologiyası «Elmi xəbərlər məcmuəsi»
№ 22/2016
səh22-25
Tədqiqatın məqsədi. Azərbaycanın bəzi üzüm məmulatlarının izobar istilik tutumunun
temperaturdan asılı olaraq təcrübə yolu ilə öyrənilməsi, temperaturdan asılı olaraq izobar istilik
tutumunun, məlumat qiymətlərinin cədvəlinin tərtib olunması.
Tədqiqat obyekti. Azərbaycanın çaxırları: turş – Mədrəsəli, Al şərab, Şirvan; kəmşirin –
Qaraşirə, Karvansaray, Qız qalası.
Tədqiqatın metodikası. Nəzəri tədqiqatlar, ədəbiyyatlar və internet resurslarında verilən
etalon məmulatlara və formulalara, təcrübi tədqiqatlar isə Azərbaycan üzüm məmulatlarının
monoton qızdırma üsulu ilə izobar istilik tutumunun təyin olunmasına əsaslanır.
Materiallar və müzakirələr
Son zamanlar Azərbaycanda yeni növ üzüm məhsullarının istehsalı onların öyrənilməsinə
ehtiyac olduğunu göstərir. Biz bəzi növ məmulatlar üçün apardığımız təcrübələr və onların
nəticələrini əsaslandıracağıq. Bu məqsədlə biz aşağıdakı məmulatların öyrənilməsinə çalışmışıq.
Azərbaycan çaxırları: Mədrəsə, Al şərab, Şirvan, Kəmşirin, Qaraşirə, Karvansaray, Qız qalası.
Üzüm məhsulları, o cümlədən yuxarıda adları qeyd olunan çaxır növləri mürəkkəb kimyəvi
tərkibə malikdirlər. yəni onların tərkibində şəkər, spirt, su, aşqar (ekstrakt) və rəngləyici
maddələr vardır. Tədqiq olunan məmulatlar çoxkomponentli qarışıqlardır. İstilik-dinamiki və
köçürmə xassələrinin ölçülməsi zamanı həmin məmulatlarda istiliyin təsiri nəticəsində
komponentlərin strukturları dəyişə bilər. Ona görə də məmulatların istilik-fiziki xassələrinin
təyinində ölçmələrin tezliyi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, üzüm
məhsulları elektrolitlərdir. Buna görə də ölçü cihazlarının qızdırıcıları maye ilə təmasda
olmamalıdır.
Təcrübələr 273-358 K temperaturda üzümün emal məmulatlarının, yəni hazır məhsulların
izotermik istilik tutumunun təyin olunması məqsədilə aparılır. İstilik tutumunun təyini üçün bir
çox üsullar mövcuddur. Bu üsulların hər birinin həm üstünlükləri, həm də çatışmazlıqları vardır.
Biz tədqiqatı daha münasib qurğudan istifadə etməklə aparmışıq. Bu məmulatların izobar istilik
tutumunun atmosfer təzyiqində ölçülməsi üçün monoton qızdırma üsulu ilə işləyən təcrübə
qurğusundan istifadə edilmişdir.
Məhsulların istilik tutumunun ölçülməsi “ ИTMO” konstruksiyalı “ИT-C-400” istilik tutu-
munu ölçən qurğusu vasitəsilə aparılmışdır.
Üzüm məhsullarının izobar istilik tutumu üçün tədqiqatın nəticələri aşağıdakı cədvəldə
verilir.
Təcrübələrin nəticələrindən görünür ki, temperaturun artması ilə üzüm məmulatlarının istilik
tutumu da artır. Məmulatın tərkibində şəkər və spirtin miqdarı nə qədər çox olarsa, istilik tutumu
C
p
bir o qədər az olur. Belə ki, istilik tutumunun temperatur əmsalı turş çaxırlar üçün azdır.
Cədvəl 1
Turş çaxırların izobar istilik tutumu kC/(kq·K)
Mədrəsəli
Al şərab
Sarvan
T, K
C
p
T, K
C
p
T, K
C
p
274
3,145
274
3,022
274
3,219
305
3,620
305
3,478
305
3,698
329
3,278
329
3,860
329
4,084
347
4,171
347
4,157
347
4,374
357
4,319
357
4,307
357
4,491
Qida məhsullarının texnologiyası «Elmi xəbərlər məcmuəsi»
№ 22/2016
səh22-25
Cədvəl 2
Kəmşirin çaxırların izobar istilik tutumu, kC/K
Qaraşirə
Karvansaray
Qız qalası
T, K
C
p
T, K
C
p
T, K
C
p
274
2,291
274
2,174
274
2,184
305
3,338
305
2,741
305
2,743
329
4,722
329
3,291
329
3,293
347
4,061
347
3,818
347
3,811
357
4,244
357
4,094
357
4,091
Turş çaxırların – Mədrəsəli, Al şərab və Sarvan çaxırlarının
C
p
f
T
əyrixətli asılılıqları
çökük əyrilərdir. Kəmşirin çaxırların – Qaraşirə, Karvansaray və Qız qalası çaxırlarının eyni
asılılıqları isə qabarıq əyrilərdir. Bu asılılıqlar şəkil 1 və 2-də verilir.
Şəkil 1
Şəkil 2
NƏTİCƏ
1. Üzüm məmulatlarının istilik-dinamiki və köçürmə xassələrinin ədəbiyyat məlumatlarının
qısa analizi aparılmışdır. Azərbaycan üzüm məmulatlarının istilik-fiziki xassələrinin
ölçülməsi üsulları və tədqiqatın seçilməsi əsaslandırılmışdır.
2. 6 növ Azərbaycan üzüm məmulatlarının (üzüm spirti və konyaklar) 274-358 K temperatur
intervalında izobar istilik tutumu ölçülmüşdür. Alınmış (ölçülər nəticəsində) qiymətlərin
ədəbiyyatlardakı məhdudiyyətlərlə müqayisəsi aparılmışdır.
3. Azərbaycanın hazır üzüm məmulatlarının istilik-dinamiki və köçürmə xassələrinin
dəyişməsi qanunauyğunluğu aydınlaşdırılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, üzüm
məmulatlarının istilik-fiziki xasusiyyətləri əksər hallarda klassik mayelərin oxşar
xassələrindən fərqlənir.
Tədqiqatın elmi yeniliyi. İzobar istilik tutumunu ölçmək üçün təcrübə qurğusu yığılmış
və təcrübə aparmaq üçün hazırlanmışdır. Məmulatların izobar istilik tutumu ilk dəfə ölçülmüş və
istilik-
fiziki xassələri üçün empirik düsturlar alınmışdır.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti. Alınmış məlumatlar əsasında izobar istilik tutumunun
cədvəli tərtib olunmuşdur ki, bu da üzüm məhsullarının emalı üçün texnoloji proseslərin
işlənilməsi və layihələndirilməsi üçün istifadə oluna bilər.
Qida məhsullarının texnologiyası «Elmi xəbərlər məcmuəsi»
№ 22/2016
səh22-25
Ədəbiyyat
1.
. . И
V
.
.
, 2003, №2, .20
2.
. .
-
. Azərbaycan Texniki Universiteti. Elmi əsərlər, Fundamental elmlər. 2005,
№1, cild IV (13), s.47
3.
. .
.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Fizika İnstitutu, 2004, s.30
4. Əliyev A.D. Üzüm məhsullarının (yerli istehsal məmulatlarının) istilik-dinamiki və köçürmə xassələrinin
tədqiqi. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Gəncə bölməsi. Xəbərlər Məcmuəsi, 2014, №57, s.122
5.
. .
. .
, 1985, .447
6.
И. .,
. . И
.
, 2000, №5, .43
7.
. .,
. .,
. .,
. .
V
.
. .
, 1975,
. 8, .246
8.
. ., Ц
.,
.,
. .,
.
-
. .:
, 1984, 328 .
663.21/22.004.12
ЫХ
-
ЫХ
(
Ы
Ы
-
Ы)
е
а
о ы
юче ые
о а:
,
,
,
,
,
,
,
е ю е.
(
)
.
-
. И
6-
-
(
,
,
,
)
274-358 .
.
-
-
.
,
.
UDC 663.21/22.004.12
RESEARCH OF THE ISOBAR THERMAL CAPACITY OF SOME GRAPE PRODUCTS
OF AZERBAIJAN (LOCAL INDUSTRIAL PRODUCTS)
Aliev Alim Damir
Keywords: an isobar thermal capacity, a liquid, grape products, experiment, temperature,
warmly dynamic and portable properties,
properties,
wine
Abstract. The brief analysis of available literature data, on thermodynamic and transport
properties (TPN) grape products. Choice of research and measurement methods of TPN grape products
in Azerbai- jan. Measurements density, 6 grape products Azerbaijan (dry, semidry, wine, grape spirit,
brandy) in the temperature range 274 to 358K. Most of the experimental data obtained for the first
time. The regularities of changes in the thermodynamically properties and grape products ready in
Azerbaijan established that the behavior of SCC in most wine products compare deviates from those of
classical liquids.
Redaksiyaya daxil olma
07.12.2015 Çapa qəbul
olunma 17.12.2015
Document Outline - UOT 663.21/22.004.12
- Materiallar və müzakirələr
- NƏTİCƏ
- Ədəbiyyat
- УДК 663.21/22.004.12
- RESEARCH OF THE ISOBAR THERMAL CAPACITY OF SOME GRAPE PRODUCTS OF AZERBAIJAN (LOCAL INDUSTRIAL PRODUCTS)
Dostları ilə paylaş: |