Milliy ideologiya

 

34 

Konfutsiyliqtin`  bilimler haqqinda ta`liymati  sotsialliq  mashqalag`a bag`indirilig`an. Kun Fu-tszi  

ushin biliw 

–

 «demek  adamlardi biliw». Ta`biyatti  biliw oni  qiziqtirmaydi. Oni ta`biyat penen tikkeley  

isles bolatug`in  adamlardin`, yag`niy diyxanlar menen  o`nermentlerdin`  ta`biyat  haqqindag`i  bilimleri 

toliq qanaatlandiradi. Kun-F-tszi ta`biyiy biliwdin` boliwin ta`n aladi, biraq ol ku`ta` siyrek dep sanaydi. 

Onin` o`zi ta`biyiy, tuwmaydan bilimge iye emes. «Tuwma bilimge iye adamlar ha`mmeden joqari turadi» 

dep sanaydi. Olardan keyin «Bilimge oqiw arqali iye bolatug`inlar turadi». Eskilerden de zamanlaslardan 

da u`yreniw mu`mkin. U`yreniw tan`damali boliwi kerek, yag`niy «ko`p na`rseni tin`dayman, en` jaqsisin 

saylayman  ha`m  og`an  eremen».  Bunnan  ko`rinip  turg`aninday  Konfutsiy  ushin  oqiw-bul  minez-quliqqa 

u`yretiw.  Naduris  ko`z-qaraslardi  u`yreniw  ziyanli.  Sonliqtan  oqiw,  u`yreniw  pikir  ju`ritiw  menen 

toliqtiriliwi  kerek.  «Oqiw  ha`m  pikir  ju`ritpew 

–

  waqitti  bosqa  o`tkeriw».  Biliwde  Konfutsiy  ushin 

a`hmiyetli na`rsenin` biri onin` metodi bolip tabiladi. Biliw belgili bir na`rse haqqinda tek informatsiyag`a 

iye boliw  g`ana  emes, al sol na`rse haqqinda, ma`yli ol tanis emes bolsa  da, ha`r ta`repleme pikir ju`rite 

aliw, oni tu`sindiriwge umtiliw da bolip tabiladi. 

Bir  qarag`anda  Konfutsiy  ta`liymatinda  unamli,  pozitiv  hesh  na`rse  joq  siyaqli  bolip  ko`riniwi 

mu`mkin.  Lekin  barliq  na`rse  salistirmali  ra`wishte  bilinedi.  Bunday  unamli  ta`replerinin`  en`  baslisi  ol 

haliqti  basqariwdin`  basli  usili  oni  ma`jbu`rlew  emes,  al  u`lgi  ko`rsetiwde,  olardi  isendiriwde  dep 

esaplaydi.  «Siz printsiplerge iye emes adamlardi usi printsiplerge erisiw ushin o`ltiriwge qalay qaraysiz» 

degen sorawg`a Konfutsiy  «Ma`mleketti basqara otirip adamlardi o`ltiriw nege kerek  Eger siz jaqsiliqqa 

umtilsan`iz,  onda  xaliqta  jaqsi  boladi»  dep  juwap  beredi.  Bul  ko`z-qarastan  konfutsianliq  «fa-tszya» 

mektebi ta`repdarlarinan, nizamshilar, legistlerden sheshiwshi pariq qiladi. Olar konfutsianliqtin` ja`miyet 

tuwrali  patriarxalliq  kontseptsiyasin  (basshi-a`ke,  xaliq-bala)  biykarlap,  xaliqti  zorliq,  ma`jbu`rlew,  ha`r 

qanday,  ha`tteki  en`  kishi  nizam  buziwshiliqti  da  qatan`  jazalaw  printsipine  tiykarlang`an  ma`mleketti 

quriwg`a umtilg`an.  

Konfutsiy  ta`liymatin  dawam  ettiriwshiler  qatarina  Men-tszi  kiredi.  Ol  Konfutsiyden  ku`ta`  ko`p 

keyin  jasag`an,  onin`  aqlig`inin`  sha`kirti.  B.e.sh.  372-289  jillarda  jasag`an.  Onin`  ati  menen  atlas  jeti 

basptan ibarat kitapti da baylanistiradi. 

 Men-tszi  Kun-fu-tszidin`  aspan  haqqinda  ta`liymatin  ku`sheytip,  aspandi  iyesiz  ob`ektiv 

ea`ru`rlik,  ta`g`dir,  biraq  ol  jaqsiliq  ta`repinde  turiwshi  dep  ta`riypleydi.  Men-tszidin`  jan`aliq  ta`repi 

aspan erki xaliq erkinde sa`wlelenedi dep tu`sindiriledi. Ol jaratilis «tsi» den ibarat, oni o`mirlik ku`sh, 

energiya, oni adamda erk ha`m aqil basqariwi kerek dep tu`sindiredi. «Erk- basli, al tsi ekinshi da`rejeli. 

Sonliqtan  men  «Erkti  bekkemlen`  ha`m  tsige  xaos  alip  kelmen`»  dep  aytaman»,  -deydi.  Ma`n 

ta`liymatinin`  xarakterli  ta`repi  onin`  insan  ta`biyatinin`  tuwma  jaqsi  ekenligi  haqqinda  ko`z-qaraslari. 

Men-tszi  adam  ta`biyatinan  jaman  yaki  jaqsiliq  ha`m  jamanliqqa  neytral  mu`na`sibette  boladi  degen 

pikirlerge  qosilmaydi.  Konfutsianliq  ta`repdarlarinin`  biri  Gao-tszi  adam  ta`biyatin  suwdin`  na`wpir 

ag`isi  menen  salistiradi.  Suwg`a  qalay  qaray  jol  ashsan`  solay  qaray  ag`adi.  Ag`isqa  shig`is  yaki  batis 

ekenliginin` a`hmiyeti joq dep sanaydi. Og`an qarsiliq bildire otirip, Men-tszi suw qalay qaray aqsa da 

to`menge  qaray  ag`adi.    Insan  ta`biyatinin`  jaqsiliqqa  umtiliwi  da  suwdin`  pa`ske  umtiliwinday  dep 

tu`sindiredi.  Adam  ta`biyatinin`  jaqsiliqqa  umtilisinda  ba`rshe  ten`.  Adam  ta`biyatinin`  jaqsiliqqa 

umtiliwshi  ekenligin  Men-tszi  barliq  adamlarg`a  to`mendegi  tuyg`ilardin`  ta`biyattan  ta`n  ekenligi 

menen  tu`sindiredi.  Yag`niy,  mexir-sha`pa`a`t  -  insanpa`rwarliqtin`  tiykari,  uyat  ha`m  naraziliq  - 

a`dalatliqtin`  tiykari,  hu`rmet  ha`m  izzet  -  rituallar  tiykari,  duris  ha`m  nadurisliq  sezimi-  biliw  tiykari. 

Adamnin` jamanlig`i suwdin` joqarig`a qarap ag`iwi siyaqli ta`biyattan tis na`rse. Onin` ushin ayriqsha 

jag`daylar  za`ru`r,  misali  zu`ra`a`tsizlik  yaki  ashliq.  «Zu`ra`a`tli  jillari  ko`pshilik  jas  adamlar  jaqsi,  al 

---

 

35 

ashliq jillari- jaman boladi. Bunday ayirmashiliq olardin` aspan bergen ta`biyiy qa`siyetlerinen emes, al 

ashliq olardin` ju`reklerin jamanliqqa batirg`anlig`inda».  

Adamlardin`  ta`biyiy  ten`ligin  moyinlay  otirip,  Men-tszi  olardin`  sotsialliq  ten`sizligin  miynetti 

bo`listiriw za`ru`rligi menen aqlaydi. «Birewler o`z aqilin iske qosadi. Ekinshi birewler o`z muskullarin. 

Aqilin  iske  qosatug`inlar  adamlardi  basqaradi.  Muskullarin  iske  qosatug`inlar,  o`zlerin  basqaratug`in 

adamlardi bag`adi. Aspan astinda uliwmaliq nizam mine usinday». 

Men-tszidin` pikirinshe, du`n`yada da`slep an`lar ha`m quslar adamlardi qisip taslag`an. Keyninen 

diyxanshiliq  qudayi  Xou-tszi  adamlardi  egiwge  ha`m  zu`ra`a`t  jiynawg`a  u`yretedi.  Biraq  ol  gezde  de 

adamlardin`  o`z-ara  mu`na`sibetinde  haywanlardikinen  pariq  az  boladi.  Se  (mifologiyaliq  qaharman) 

adamlardi a`dep-ikramliliq qag`iydalarina u`yretkenshe usinday bolip qalg`an. Ol adamlardi ma`mleket 

ha`m  puxaralar  ortasindag`i  parizlarg`a,  er  ha`m  hayal  minnetleri  arasindag`i    pariqqa,  jas  u`lkenler 

ha`m jasi kishiler ortasinda ta`rtiptin` saqlaniwina, doslar arasinda sadiqliqqa u`yretedi. Biraq bulardin` 

barlig`i  adamnin`  ta`biyiy  jaqsiliq  qa`siyetlerin  jetilistiriw,  al  olardi  qayta  payda  etiw  emes,  bolip 

tabiladi. 

Men-tszi  Qitay  ushin  sol  da`wirde  jan`adan  engizilgen  jerden  paydalaniw  ta`rtiplerin  qatan 

qaralaydi. Bul ta`rtip «Gun sistemasi» dep atalip, ol boyinsha diyxanlar bir neshe jilg`a ortasha zu`ra`a`t 

esabinan  saliq  to`lewleri  kerek  edi.  Eger  zu`ra`a`t  bolmag`an  jag`dayda  olar  u`lken  saliqlar  to`lep, 

jarlilasip, ha`tteki nabit bolip ta ketetug`in edi. Bul sistemag`a Men-tszi buring`i «chju» sistemasin qarsi 

qoyadi. Chju sistemasi boyinsha diyxanlar o`z jerleri menen qosip, ja`miyetlik jerlerdi de isleytug`in edi. 

Zu`ra`a`t  bolmag`an  jag`dayda  diyxanlar  da,  olardin`  bag`ip  otirg`an  adamlari  da  ten`dey  ziyan 

ko`retug`in  edi.  Men-tszi    ha`zirgi  jag`dayda  diyxanlar  o`z  ata-analarin,  bala-shag`asin  bag`a  almaydi, 

zu`ra`a`tlerdi jillari qarizdan qutila almaydi, zu`ra`a`tsiz jillari ashliqqa mu`ptala dep ko`rsetedi. Bunday 

jag`dayda adam jaqsiliqqa umtiliwshi boliwi mu`mkin emes. Aqilli  basqariwshi sonliqtan xaliqti tek oni 

jasaw ushin za`ru`r na`rseler menen ta`miynlep bolg`annan keyin g`ana jaqsiliqqa umtiliwg`a shaqiriwi 

tiyis  dep  sanaydi  Men-tszi.  Ol  Konfutsiy  siyaqli  patshani,  basqariwshini  ke,  al  xaliqti  bala  menen 

salistiradi.  Olar  bir-birin  a`ke-bala  siyaqli  jaqsi  ko`riwleri  tiyis  dep  esaplaydi.Men-tszi  nizam 

diktaturasina qarsi boladi, «Ha`kimiyat basinda insanpa`rwar basshi tursa, ol xaliqti nizam torlari menen 

orap aladi ma?» deydi. 

Konfutsiyliktin`  ja`ne  bir  dawamshisi  Syun`-tszi.  Men-tszi  o`lgende  ol  24jasta  boladi.  Ol  jaqsi 

bilim aladi. 

Syun`-tszidin`  diqqat  orayinda  adam  ha`m  ja`miyet  mashqalasi  turadi.  Sonin`  menen  birge 

du`n`ya, jaratilis haqqinda pikirleri de u`lken itibarg`a iye. Jer ha`m aspan- barliq zatlardi payda etken 

degen  ko`z-qaraslardi  quwatlay  otirip,  Syun`-tszi  aspanda  barliq  g`ayrita`biyiy  qa`siyetlerden  ajiratadi. 

Ta`biyatta  barliq  na`rse  ta`biyattan  o`z  nizami  tiykarinda  ju`z  beredi.  Ol  aspan  adamlar  arasinda, 

ja`miyette  ju`z  berip  atirg`an  na`rselerge  ta`sir  jasamaydi,  ta`sir  jasay  almaydi.  Olardin`  barlig`i 

adamlardin` o`zlerinin` iskerligi na`tiyjeleri dep tu`sindiredi. Syun`-tszidin` materialistlik ko`z-qaraslari 

insan haqqinda ta`liymatinda da ko`zge taslanadi «da`slep dene, al keyin ruwx». 

Men-tszidan  pariqli  tu`rde  Syun`-tszi  adam  ta`biyattan  jamanliqqa  umtiliwshan`  dep  esaplaydi. 

Eger adam ta`biyattan jaqsiliqqa umtiliwshi bolsa, onda ta`rbiyag`a da, nizamlarg`a da, rituallarg`a da, 

ma`mleketlik  ha`kimiyatqa  da  za`ru`rlik  bolmas  edi.  Ja`miyet  adamlardi  o`zge  adamlar  menen  birge 

jasawg`a u`yretedi, dep tu`sindiredi. 

Syun`-tszi  ja`miyet  tuwrali  so`z  ete  otirip,  ol  udayi  bolg`an  emes.  Ja`miyet  en`  da`slepki 

basqariwshilar  adamlardin`  is-ha`reketlerin  u`yrene  otirip,  ritual  normalarin,  nizam  sistemasin 

jaratqanda payda boldi. 

---