Microsoft Word tarfilmet11. doc

menen birge a’yyemgi grek filosofiyası mazmunı jagınanda bir-birine qarama qarsı 

agımlarg’a bo’lindi. 

Filosofiyadag’ı en’ da’slepki materialistlik ta’liymat b.e.sh. VII –VI  a’sirler 

ortasında Mileet qalasında payda bolg’an. Bul materialistlik ko’z qaras Fanes 

Anaksimandr, Anaksimen h’a’m tag’ı basqalar bolıp olar kishi Aziyanın’ batıs 

qırg’ag’ındag’ı Yoniya rayonında ju’zege kelgen barlıq filosofiyalıq ta’liymatlardı 

Yoniya filosofiyası dep atag’an. 

Yoniya sawda jolı kesilispesinde jaylasqanlıqtan,jakın shıg’ıs ma’mleketleri 

menen sawda islerin rawajlandırg’an. Sonın’ ushında  ……… ma’deniyat tez pa’t 

penen rawajlang’an, bul jerden  shıqqan danıshpanlar basqa qala  ma’mleketlerinde 

ilimiy do’retiwshilik penen shug’ıllang’an. 

Ma’selen Ksenofon İtaliya h’a’m Sitsiliyada, Pifagor Gretsiyanın’ Kraton 

qalasında, Klazomin qalasında tuwılg’an. Anaksagor Afinada, Miletlik Fales, 

Anaksimandr h’a’m Anaksimenler Milet qala ma’mleketinde do’retiwshilik penen 

shug’ıllang’an.  

1. Antik da’wiri adamı sanasında ta’biyat ha’m tariyx antitezası. Antik kosmos. 

Waqıt. 

Tariyxtın’ antik filosofiyası a’yyemgi du’nya, kosmos, ta’biyat haqqında so’z 

etedi, belgili danıshpanlardın’ pikirlerin o’z ishine aladı. Ol qandayda da’rejede 

a’psanalarg’a bay bolıp keledi. Ha’r qanday tariyxtag’ıday onda antiteza, yag’nıy bir-

birine keskin qarama-qarsı bolg’an pikirler ushırasadı. Antiteza-grek tilinde qarama-

qarsılıq degendi an’latadı. Onın’ ma’nisi bir-birinen keskin ayrılıp turatug’ın 

na’rselerdi salıstırıw bolıp tabıladı.  

Tariyxtın’ antik filosofiyasın u’yrengende tariyx a’dette qanday da bir o’zgeris 

yamasa rawajlanıw tu’rinde tu’sindiriletug’ının aytıw kerek. Usıg’an baylanıslı bir 

neshe kategoriyanı keltirip o’tiw orınlı boladı.  

1.  Qa’liplesiw – bul bir payttın’ ekinshisine o’zgeriwi yamasa almasıwı. O’zgeriw 

menen bir qatarda onın’ o’zi joq bolıp ketedi. Qa’liplesiw protsessine u’zliksiz ag’ım, 

o’tkinshilik ha’m zatlar menen qubılıslardın’ o’zgerip barıwı ta’n boladı. 

2.   Ha’reket.  Materiyanın’ bolıwı, tirishilik etiw usılı  sıpatında bul da qanday da 

ma’niste qa’liplesiw bolıp tabıladı, biraq ol jan’a sapa menen tolıqtırıladı.  

---

3.  Rawajlanıw. Rawajlanıw a’piwayı qa’liplesiw ha’m ha’reketten o’zinin’ 

bag’dardarlanıwı menen ayrılıp turadı. Ol o’zinde berilgen na’rselerdi en jaydıradı. 

Mısal retinde biz da’nnin’ bir tuqımın alayıq. Ol ele o’simlik dep atalmaydı. Biraq 

tuqımda o’simlik ele en jaymag’an, o’sip o’nbegen tu’rde boladı. Bunnan bılay 

rawajlanıw, yag’nıy ko’gerip shıg’ıw, o’siw na’tiyjesinde ol o’simlikke aylanadı. 

4.   Ja’miyetlik  rawajlanıw. Ja’miyetlik rawajlanıw degende birinshi gezekte insandı 

alıw kerek. İnsanlarsız ja’miyetlik rawajlanıw bolmaydı. Ol insanlarsız pu’tkilley 

mu’mkin emes bul aldıng’ılarg’a qarag’anda jan’a sapa da’rejesindegi rawajlanıw 

bolıp tabıladı.  

5.  t. Tariyxıy protsess ha’m ma’deniyat. Tariyxıy protsesstin’ o’zi atap aytqanda 

ja’miyetlik rawajlanıwdı, yag’nıy ja’miyettin’ rawajlanıwın an’latadı. Bunda biz 

qa’liplesiw, ha’reket ha’m rawajlanıwg’a tag’ı da bay, tolıg’ıraq kategoriyanı, 

yag’nıy tariyxıy protsess kategoriyasın qosıwımız kerek.  

Solay etip qa’liplesiw, ha’reket, rawajlanıw, ja’miyetlik rawajlanıw ha’m 

tariyxıy protsess olarsız hesh qanday tariyx filosofiyasın qurıw mu’mkin bolmag’an 

bas za’ru’rli kategoriyalar bolıp tabıladı.  

Antik filosofiyada usı kategoriyalar haqqında o’zinin’ pikirin bildirgen 

danıshpan filosoflar Geraklit, Empedokl, Demokrit, Platon, Aristotel, Parmenit, 

Gesiod ha’m basqalardı atap ko’rsetiw mu’mkin. Ma’selen olardın’ arasında 

Empedokl o’zinin’ yarımlay a’psanalıq, yarımlay filosofiyalıq tilinde du’nyanın’ 

ha’m adamnın’ qa’liplesiwi haqqında pikir bildiredi. Onın’ tiykarg’ı eki 

kosmologiyalıq printsipi belgili. Onın’ pikirinshe Su’yispenshilik (muhabbat) ha’m 

Dushpanlıq turaqlı o’z-ara ha’rekette boladı. Da’slep Su’yispenshilik nızamı 

boyınsha  barlıg’ı bir tutas ajıralmas na’rsege birigedi. Son’ınan Dushpanlıq nızamı 

boyınsha usı ajıralmas ha’m bo’linbeytug’ın bir tutaslıq ayırım elementlerge bo’linip 

ketedi. Solay etip kosmos payda boladı. Son’ınan bul kosmos bara-bara ıdırap, nabıt 

boladı. Na’tiyjede ulıwma du’nya ju’zlik o’zgeris payda bolıp, onda individuallıq 

na’rselerdin’ ba’ri nabıt boladı. Solay etip bılg’asıq (xaos) jag’dayınan kosmosqa, 

kosmostan qaytadan xaos jag’dayına o’tiw Empedokldın’ pikirinde ma’n’gi dawam 

ete beredi. Yag’nıy onın’ filosofiyası ma’n’gi qa’liplesiw printspin alg’a qoyadı.  

Antik filosofiyada sonday-aq joqarıda atap ko’rsetilgen ha’reket kategoriyasıda 

tolıq da’rejede sa’wlelendirilgen. Bunı bir so’z benen aytqanda «barlıq na’rse 

ha’rekette boladı, ha’reket etedi» dep tu’sindiriw mu’mkin. Durıs, bunnan aldın 

---

filosof Parmenid ha’m Platonlar absolyut ha’reketsizlik haqqında pikir bildirgen. 

Parmenid eki du’nya haqqında so’z etedi. Olardın’ biri taza pikirlew du’nyası. Ol 

ha’reketsiz, formasız, bo’linbeytug’ın ha’m materiallıq du’nyanın’ o’tkinshiliginen 

o’z aldına boladı. Al materiallıq du’nyada bolsa barlıg’ı ag’ımda boladı, barlıq na’rse 

o’zgerip turadı, dep ko’rsetiledi. Parmenid du’nya ot ha’m jerdin’ aralaspasınan kelip 

shıqqan dep tu’sindiredi. Ol sonday-aq ot, hawa, jer elementlerinen ibarat bolg’an 

kosmos haqqında so’z etedi. Parmenidtin’ sonday-aq, jen’il at arbada en’ joqarı 

qudayg’a deyin jetip barıw haqqında a’psanasıda bar. Al Platonnın’ pikirinshe en’ 

a’jayıp tu’rde qa’liplesken, universal dene – kosmos bolıp tabıladı. Onı bizler 

ko’remiz, esitemiz ha’m sezemiz, ol ma’n’gi ha’rekette, qozg’alısta boladı. Platon en’ 

durıs ha’reket – bul halqa, do’n’gelek boylap ha’reket etiw bolıp tabıladı, dep 

esaplaydı. Bul ha’reket en’ jetilisken ha’m ba’rhama dawam etetug’ın ha’reket dep 

ko’rsetedi. Du’nyanın’ payda bolıw teoriyasına bag’ıshlang’an o’zinin’ «Timeya» 

shıg’armasında Platon bılay dep ko’terin’kilik penen jazadı` «O’lip ketetug’ın ha’m 

o’lmeytug’ın janzatlardı o’z ishine alıp, kosmostın’ o’zi ko’rinip turg’an barlıq 

na’rselerdi qamtıytug’ın tiri jang’a aylanadı. Ol ullı ha’m en’ jaqsı, a’jayıp ha’m en’ 

jetilisken, birden-bir ha’m bir qıylı aspan (a’lem) bolıp tabıladı». Bul aspan ba’rhama 

aylanısta boladı. Geraklit ha’m Demokrittede barlıq na’rsenin’ ha’rekette, aylanısta 

bolatug’ını haqqında pikirler  bar. Sonday-aq, antik filosoflar aspandı ko’binese 

sharg’a ten’estirgen. Ma’selen, Ksenofan «Quday talanın’ o’zi shar ta’rizli» dep 

ko’rsetedi. Al Parmenit bolsa, aspandı «sharlardın’ arasında en’ sarrası» dep ataydı. 

Ol tek jer g’ana emes, al pu’tkil a’lem shar formasına iye, ha’tte «quday 

qozg’almaytug’ın, shar formasına iye» dep ko’rsetedi. Solay etip antik filosoflardın’ 

ha’r qanday  ha’reket do’n’gelek, shar ta’rizli dep tu’sindirgenin ko’remiz.  

Sonday-aq, bul filosoflar arasında ma’n’gi ha’reket penen birge ma’n’gi qaytıw 

ideyasıda aytıladı. Demek bunda ma’n’gi aylanıw ma’n’gi qaytıw menen baylanıslı 

dep tu’siniwde mu’mkin.  

Rawajlanıw kategoriyasına keletug’ın bolsaq, Aristotel ma’selen entelexiya 

haqqında so’z etedi. Bul sırttan qarag’anda sho’lkemlesken ha’m materiallıq an’lap 

sezilgen turmıstın’ janlı rawajlanıw na’tiyjesi bolıp tabıladı. Bul filosofta «burın 

rawajlang’an na’rse, endi belgili bir qa’liplesken turmısqa aylandı» degen termin, 

pikir bar. Sonday-aq Arestotel rawajlanıw haqqındag’ı ta’liymatında ha’r qanday zat 

o’zinin’ tiykarg’ı «sebebi» sıpatında materiyag’a iye boladı. Biraq taza tu’rinde 

---