tosqınlıqlarg’a
qaramastan, bir ekonomikalıq dizimnen ekinshisine o’tip otıradı.
Yag’nıy tariyxıy rawajlanıw bir sızıqlı emes. Ol ko’p tu’rli ha’m ha’r qıylı
xalıqlardın’ o’zgeshelikleri menen rawajlanıw sharayatları menen baylanıslı bolg’an,
o’zine ta’n ayırmashılıqlardı o’z ishine aladı. Usı tiykarda adamzat ja’miyetinin’
rawajlanıwın sıpatlap beriwshi nızamlılıqtı durıslıqtı, en’ tiykarg’ı ha’m en’
a’hmiyetli qaytalanıwdı ashıp beredi.
Ja’miyet tariyxı ha’r bir da’wirde o’zinin’ belgili bir mazmunına iye boladı
Ja’miyettin’ ha’reketke keltiriwshi ku’shleri xalıq massası bolıp tariyxtı
do’retedi. Keleshek ushın ullı maqsetlerdi go’zlegen xalıq ha’m onın’ aldın’g’ı
wa’killeri siyasiy ekonomikalıq ha’m ja’miyetlik qatnasıqlar ushın jol saladı. Bunday
tariyxıy rawajlanıw jolında diniy-fantastikalıq tu’siniklerdide payda etken.
Ja’miyettegi tariyxıy burılıs da’wirinde xalıq massasının’ aldın’g’ı klasslardın’ sanalı
do’retiwshilik xızmeti u’lken a’hmiyetke iye. Yag’nıy adamzat ja’miyetinin’
rawajlanıwı stixiyalı waqıyalardan ibarat emes, onda tariyxıy sananın’ a’hmiyeti
u’lken.
Tariyx o’tmish waqıyaları haqqında gu’rrin’ degen ma’nisti an’lata otırıp,
o’tmishtin’ bu’gin ha’m keleshek penen baylanısın u’yretedi.
Tariyx filosofiyasın tu’siniw ushın bir pu’tin adamzat evolyutsiyasın, onın’
ma’nisi ha’m mazmunın analizlew kerek.
İnsan tariyxıy rawajlanıwda o’zinin’ ornın, qatnasıwın, o’zinin’ qa’dir qımbatın
biliwdi qa’leydi. İnsannın’ o’tmish ha’m keleshek haqqında pikir ju’rgiziwi
tariyxshı ken’ ma’niste tu’siniwinen da’rek beredi.
A’yemgi grekler tariyxqa du’nyanı estitikalıq an’law, kosmostın’ gormoniyası
ha’m ondag’ı da’wirliktin’ na’tiyjeleri sıpatında u’yrengen. Kosmostada insan
turmısındada u’zliksiz almasıw, aylanıw ju’z beriwin tu’sindirgen.
Ta’biyattın’ o’zinde ıssılıqtın’-suwıq, jazdın’-gu’z, qıstın’-ba’ha’r menen
almasıwı ja’miyetlik turmıstada jaqsını-jaman, jawızlıqtın’-jaqsılıq penen almasıwın
aylanbalı tu’rde baratırg’anın ko’rsetedi.
Bunday shen’ber forması ma’n’gilik ha’m o’tmishtin’ geometriyalıq simvolın-
belgisin an’latadı dep ko’rsete otırıp (shen’berdin’ baslanıwı ha’m aqırı joq degen)
pikirge keledi.
İnsan o’z tariyxın o’zi jaratadı ha’m ondag’ı problemalardı keltirip shıg’arıwshı
ha’m sheshiwshisi de o’zi bolıp tabıladı.
A’yemgi filosofiya tariyxı Aleksey Feodorovich Losevtin’ pikirinshe, ma’n’gi
jasawshı, ma’n’gi qaytıwshı da’wirlik bolatug’ın du’nya sanası tu’sinigin Geraxlit
ta’riyplese ruxtın’-ma’n’gi jasawı o’lmesligi ha’m ruxtın’ bar ekenligin (Platon)
tu’sindiriwge ha’reket etedi.
Grekler tariyxtın’ ma’n’giligin bilip, apatshılıq jag’daylardı da ko’rsetken.
Tariyxtag’ı waqıyalar universal xarakterge iye emes. Egerde a’yemgi Yaxudiyler
tariyxtın’ shegi bar dep ko’rsetse bul tu’sinik esxatologiya dep ataladı, yag’nıy
tariyxtın’ shegi bar degen tu’sinikti an’latadı.
Barlıq dinlerde insan Alla ta’repinen jaratılg’anlıg’ı ha’m insaniyat tariyxı
ila’hiy ku’shtin’ sistemalıq reallasıwı (Avgustin ta’repinen) so’z etiledi.
Esxotologiya kontseptsiyası prividentsial-(tag’dir, ila’hiy reje) degendi
bildiredi. Ja’miyet penen birlesken.
t. Klassik ha’m ha’zirgi zaman. Bul kontseptsiya Gegeldin’ tariyx filosofiyasıda
sa’ykes keledi. Gegeldi tariyxtı tosınnan-ta’rtipsiz ha’diyse dep emes, onı ishki nızam
rawajlanıwshı protsess dep qaraydı, biraq bul tariyxtı bir sızıqta, bir bag’darda alg’a
qarap barıwshı protsess dep tu’sindi.
Yag’nıy Gegel tu’sinigi boyınsha tariyxıy rawajlanıw o’zinin’ alg’a qarap
rawajlanıwın ta’miynleydi. Na’tiyjede o’zinin’ aqırg’ı maqsetine erisedi. Tariyxtag’ı
jog’altıwlar, qıyınshılıqlar, urıslar ha’m basqada dramatik, tragediyalıq waqıyalar
Gegeldin’ pikirinshe tariyxıy tag’dirdin’ reallasıwı yamasa ko’zge ko’riniwi bolıp,
onın’ ulıwma bag’darın keleshegin o’zgertpeydi.
Tag’dir kontseptsiyası-boyınsha du’nya tariyxı tu’rli aylanba jollar menen
alg’a qarap rawajlanadı.
Marksizm klassikleride usı ideyadan kelip shıg’ıp, tariyxtı alg’a qarap baradı
ha’m aqırg’ı klassız, ha’r qanday problemalar sheshilgen komunizmge o’tedi dep
ko’rsetedi.
XX-a’sirler filosofiyasında bunday ko’z-qaraslarg’a qarsı taliymatlar ju’zege
keldi.
Yag’nıy ha’zirgi zaman-XX a’sir filosofiyası keleshektin’ gu’lleniwine qarsı
emes, sonday aq keleshekke u’mitsiz bolıwda propogandalamaydı. Kerisinshe XIX-
a’sirde jaratılg’an rawajlanıw tu’siniginin’ kemshiliklerin tu’sindirip, keleshek
haqqında isenimli tariyxtın’ mazmunı ha’m ma’nisin ko’rsetiwshi kontseptsiyanı
jaratıwg’a umtıladı.
Gegel ha’m Marks kontseptsiyalarının’ tiykarg’ı ma’nisi sonda olar keleshekti
ila’hiylastırıp onın’ a’hmiyetine o’tmish ha’m bu’gingi ku’nge u’stirtin ko’z-qaras
penen qaray otırıp, belgisiz keleshekti o’tmishi ha’m bu’gingi turmıstan joqarı
qoyadı. Pu’tkil o’tmish bu’gingi keleshek ushın qurban etiledi. Karl Markstin’ o’zine
pu’tkil insaniyat tariyxı aldanıwlardan ibarat, haqıyqıy tariyx kommunizmnen
baslanadı dep ko’rsetedi.
Keleshek a’lbette jaqsı boladı. Onnan g’am jemesede boladı, - dep insanlardı
juwapkersiz bolıwg’a shaqıradı.
Keleshek haqqında konkret dizimge iye emes boslıqtı ortag’a taslaydı. Bul
teoriyanın’ qa’jeti keleshek so’zsiz, insannın’ erki, qa’lewinen g’arezsiz, obektiv
tu’rde ju’zege keledi, insan subekti ha’m insan xızmetinin’ sheshiwshi
a’hmiyetin tu’sinbedi. Tu’singende de ekinshi da’rejeli a’hmiyetke iye dep
ko’rsetti.
XX-a’sir filosofiyası insanlar keleshek haqqında oylar eken, boslıq, adamlarg’a
wa’de beretug’ın ja’miyet haqqında emes, keleshektin’ ma’n’giligi haqqında tariyxıy
rawajlanıwdın’ turaqlılıg’ı kepillengen rawajlanıw haqqında pikir ju’rgiziwi kerek
dep u’yretedi. Bul filosofiyag’a insan xızmeti usı ma’n’giliktin’ ko’rinisi sıpatında,
tariyxtın’ tag’dirge ta’siyr etiwin tu’siniw tiykarında barıwı kerek.
Bizin’ ha’reketimizdin’ na’tiyjesi keleshek ushın, keleshek qa’diriyatları ushın
qanday boladı, degen ma’sele haqqında juwmaq shıg’arıw bizin’ isimiz emes, biz
ha’r bir minuta tariyxıy tag’dirge, ma’n’gi du’nyag’a o’z qatnasımızdı bildirip
jasawımız kerek.