Onda və orda isl a m s a d iq

---

ONDA  VƏ ORDA

İSL A M   S A D IQ  

PƏ R İN A Z   SA D IQ L I

Əgər sən  uzun  müddət hansısa  bir 

mədəniyyətin  içərisində yaşayırsan  və  yəqin 

dəfələrlə çalışmısan  ki,  о  mədəniyyətin 

mənbələrini,  onun  inkişaf yollarını  axtanb 

tapasan;  eyni  zamanda  başqa  bir fikir də  səni  heç 

cürə  rahat  buraxmır  həmin  о  mədəniyyətin 

gələcək taieyi  necə  olacaq  və  görən  hansı 

yollardan  keçib  getməlidir?  Bir müddət keçəndən 

sonra  başa düşürsən  ki,  belə  axtarış  hər 

cəhətdən zərərli  imiş.  Bəri  başdan ona  görə  ki, 

dünyada  az  adam  taparsan  ki,  çoxşaxəli  insan 

fəaliyyətini  hər cəhətdən  dərk  edə  bilsin.  Əksəri, 

yalnız  bir sahəni  əhatə  eləyir.  Belədir də  əgər 

insan  keçmişdən  və  indidən  az şey fəhm  edirsə, 

gələcək  haqda  düşüncələri  də  о  qədərdarvə 

məhduddur...  Əslində  müasirlik gərək keçmişə 

çevrilsin  ki,  biz  ona  güvənibən  gələcək  barədə 

fikir yürütmüş  olaq...

Ziqmund  Freyd

I

kiçayarasm da daş, m ərm ər,  ağac 

və m etal kimi m ateriallar olm asa 

da,  Şum erdə  heykəltəraşlıq  çox 

yüksək  səviyyədə  inkişaf etm işdir.  Arxeo- 

loji  qazm tılar  zam anı  yüzlərlə  heykəl  və 

heykəlciklər,  m üxtəlif fıqurlar  tapılıb.  On- 

larm   diqqətlə  araşdırdm ası  göstərir  ki,  şu- 

m e rb r hələ İkiçayarasm a gəlməmişdən qa- 

baq  daş,  nıərm ər,  ağac  və  m etaldan  isti- 

fadə  etməyi  bacarırlarm ış.  B unu  bir  fakt 

da  təsdiqləyir  ki,  onlar  daşı,  m ərm əri  və 

m etalı çox uzaq yerlərdən gətirirdilər.  H ət- 

ta   m etal  g ətird ik b ri  ölkəni  A ralı  adlandı- 

rırd ılar  ki,  bu  ölkənin  indiki  U ral  oldu- 

ğunu  təkzib  etm ək  üçün  heç  b ir  tu ta rq a  

yoxdur.  Q əti  şəkildə  dem ək  o lar  ki,  daşın 

olm adığı  b ir  ölkədə  yaşayan  əhali  daşdan 

heykəl  yonm ağı  heç  vaxt  ağlm a  gətirməz- 

di.  Deməli,  şu m erb r  İkiçayarasm a  gəlmə- 

m işdən  q ab aq   daşı  tanıyır,  o n u   yonm aq,

üstünə  yazı  yazm aq,  şəkil  çəkm ək  və  s. 

kim i  işləri  b ilirbrm iş.  Bu  vərdişləri  onlar 

İkiçayarasında qazanm ayıblar.

İkinci  b ir  məsələyə  də  diq q ət  yetir- 

m ək lazım dır ki, heykəltəraşlıq çox m ürək- 

kəb və m ükəm m əl sənətdir.  D aşd an  heykəl 

yonm aq  iiçün təbiətdə m övcud  olan b ü tü n  

daş  n ö v b rin i  tanım aq,  onlarm   özünəm əx- 

sus  xüsusiyyətlərini  bilm ək  lazım dır.  Bu- 

nun  üçün  də  uzun  vaxt  əsrb r, m in illər tə- 

b b   olunurdu.  H eç  bir  şübhə  yoxdur  ki, 

heykələ  qədər  daşlarla  çox  işb m ək   lazım 

gəlmişdir.  B una isə Şum erdə şərait yox idi. 

Sözsüz  ki,  insan lar  ilk  dəfə  daş  üzərində 

yazı  yazmış,  m üxtəlif  şəkillər  çəkm işbr. 

Bu yolla daşları tanıyıb öyrənm iş,  daşla iş- 

b m ə k  vərdişlərinə  yiyələnm işbr.  N əhayət, 

d aşd an   istifadənin  m üm künlüyünə  əmin 

old u q d an   so n ra  o n d an   h ey k əlb r  yonm aq 

m əqsədilə  istifad ə  etm əyə  başlam ışlar. 

B ütün bu  işləri görm ək,  daşla işb m ə k  vər-

---

32

daş  üzərində yazı 

yazm aq,  şəkillər çəkm ək,  daş yonm aq  vər- 

dişləri  Q o b u stan d an   başlam ışdır.  Bu  fıkri 

söyləməyə Q o b u stan ın   qədimliyi  d ah a çox 

əsas  verir.  H azırd a  dü n y ad a  Q obustanın 

yaşıdı  olan  ikinci  bir  m ədəniyyət  ocağı 

yoxdur.  Digər  tərəfdən,  son  araşdırmalar 

şumerlərin  əcdadlarmın  Qobustanda,  Ba- 

kıda və  Bakı  ətrafında  yaşadıqlarını  təsdiq- 

ləyir.  Ü m um iyyətb,  belə  bir  fərziyyə  var 

ki, ilk insanlar A bsu-X əzər dənizinin sahil-

dişlərinə  yiyələn- 

mək  üçün  insan­

lar  daşı  bol  olan 

bir  yerdə  yaşa- 

malı  idilər.  Bun- 

ları  düşü n d ü k cə 

Q o b u stan   qaya- 

ları 

üzərindəki 

yazı  və  şəkillər, 

O rx o n - Y e n is e y  

abidələri,  A zər- 

b ay can ın  

əksər 

dağlıq 

bölgələ- 

rin d ə 

v a x tib  

sayı-hesabı  bilin- 

т э у э п  

d aşd an  

hazırlan m ış  qoç 

heykəlləri  (qoç- 

d aşlar)  gözləri- 

miz  önündə  can- 

lanır.  İn san ların

lərində doğulm uş, m in illər boyu b u rd a ya- 

şam ış,  artıb  çoxaldıqca  O rta A siyaya,  Ö n 

Asiyaya,  V olqaboyuna,  Sibirə  və  s.  yayıl- 

m ışlar.  H azırda b u   fıkri  təsdiqbyən  onlar- 

la  təkzibolunm az tu ta rq a   üzə çıxarılıbdır.

Tanrı  heykəlləri:  Şum er  heykəl- 

təraşları ilk heykəlləri öz T anrılarım n 

şərəfinə  hazırlam ışlar.  B unlarm   ara- 

sm da  Şum erin  sevgi,  m əhəbbət,  uşaq 

doğum u,  nəsil artım ı və m əhsuldarlıq 

tan rısı  İn an n an ın   heykəlləri  xüsusi 

m araq   doğurur.  H əm in  heykəllərdən 

birində İn an n a qucağm da k örpə  uşaq 

tu tm u şd u r ki,  bu d a onun,  həqiqətən, 

sevgini,  m əhəbbəti  və  nəsil  artım m ı 

him ayə  etdiyini  göstərir.  U şaq  özü 

sevginin,  m əh əb b ətin   m eyvəsidir. 

D ü n y ad a  heç  bir şey sevgisiz,  məlwb- 

bətsiz  artıb   çoxalm ır.  “İn an n am n   ye- 

raltı  dünyaya  enm əsi”  adlandırılm ış 

m ətndən göründüyü kimi,  İn an n a ye- 

ra ltı  dünyaya  gedəndən  so n ra  yer 

üzündə hər şey quruyur, soğulur, bar- 

d a n  kəsilir.  A ğaclar çiçək açm ır, mey- 

və  verm ir,  b itk ib r  solur.  H ətta  hey- 

v an lar  artıb   törəm ir.  Ç ünki  sevgi  və 

m əh əb b ət  tan rısın ın   nəfəsi  o n la ra  

dəymir.  İn an n a  bıı  dünyada yoxdur.

Deməli,  İn an n an ın   uşağı  quca- 

ğm da  tutm ası  onun  bir  tanrı  kim i  öz 

funksiyasm a  песэ  m əsuliyyətb,  bəlkə 

də  qayğı və sayğıyla,  çox ciddi yanaş-

dığını ifadə etmişdir.  Bu heykəli hazırlayan 

heykəltəraş  öz  fıkrini  ifadə  etm ək  üçün 

m araqlı  bir  kom pozisiya  qurm uşdur.  Eyni 

duruşu  İn tib ah   dövrü  sənətkarlarında  da 

görürük.

---

Başqa  bir  heykəldə  İn an n a  “p ilo t” 

p a lta rm d a   təsvir  edilib.  O nun  bu  heykəli 

qədim  Şum er şəhəri olan M aridə aparılm ış 

arxeoloji  qazıntılar zam anı aşk ara  çıxıb və 

h azırda  Suriyam n  H ələb  m uzeyində  saxla- 

nır.  H əqiqi  ad am   b o y u n d a  olan  bu   əsər

təkcə  Şum er  heykəltəraşlığınm  

gözəl əsərb rin d ən  biri olm aqla, 

həm   də  Şum er  m ədəniyyətinin 

digər görünm əyən, bəlkə də ağ- 

lagəlməz  tərəfb ri  h aq q ın d a  tə- 

səvvür  y aratm aq   cəhətdən  də- 

yərlidir.  Bu  heykəl  Ş um er 

m ətnlərində  tan rıların   uçm ası 

h aq qm d a deyibnlərə və qan ad - 

lı  tan rı  təsvirlərinə  uyğundur. 

İn an n an m  da  qanadlı təsvirləri 

var.  Pilot  p altarm d a  q an ad   ol- 

m asa  da,  heykəl  b ü tö v lü k d ə 

uçuşla  bağlıdır.  B u rad an   bir 

m əsəb  də  aydınlaşır  ki,  q an ad  

heç  də  tan rıların   bədən  üzvü 

olmayıb.  O nu  istədikləri  vaxt 

soyunub-geyinirlərm iş.

İn a n n a   əlində  b ir  qab  

tutub.  Bu  qab  gülqabı  hesab 

olunur,  ancaq  кйрэуэ,  yaxud 

gil  sərnicə  də  oxşayır.  İn an n a- 

nın  ayaq  barm aqlarm m   beşi, 

sağ  əlininsə  d ö rd -b arm ağ ı  ay- 

dınca  görünür,  sağ  əlinin  baş 

barm ağı  qabm  arxasm da  oldu- 

ğuna görə görünm ür.

K ürək nahiyəsində çarpaz bağlanm ış 

bir  neçə  kəm ər və  b ir  ucu  kəm ərlərə  bağlı, 

digər  ucu  açıq  qayış  onu  pilota  oxşadır. 

B undan  başqa,  İn an n an ın   başm dakı  pa- 

p aq   d a  p ilo t  papağınm   eynidir.  P apağın

q ulaqlarındakı səsqəbuledici a p a ra t  d a ay- 

dm ca görünür.

Şum er  heykəltəraşlarının  gəlib  bizə 

çatm ış  ən m araqlı  əsərb rin d ən   biri  də  qə- 

dim  E şn u n n a  şəhərindən  tapılıb.  1932-ci 

ildə  E şn u n n a d a   q azın tı  a p a ra n   H en ri 

F ra n k fo rt və Seton Lloyd gizli b ir an b ard a

12  heykəllə  üzləşdibr.  Bu  heykəllər  hazır- 

d a  Ç ikaqo  U niversitetinin  m uzeyində  sax- 

lanır  və  m ütəxəssisbr  ona  beş  m in  il  yaş 

vermişlər.

Bu heykəllər in san lara aid edilir. A n ­

caq b u ra d a  bir qədər tələskənlıyə yol  veril- 

diyi,  12  heykəlin  b ir  ansam bl  şəklində  öy- 

rənilm ədiyi,  bun u n   d a   nəticəsində  m üəy- 

уэп  məsələlərin  diqqətdən  yaymdığı  aydm  

görünür.  Birincisi,  heykəlbrin  sayına  diq- 

qət  yetirm ək lazım dır.  N iyə məhz  12?  Baş- 

q a  rəqəm   ola  bilməzdimi?  G örəsən  12  tə- 

sadüfı  bir  rəqəm dir,  yoxsa  onun  k o n kret 

anlam ı var?  12 heykəlin kim ə aid olduğunu 

açm aq  üçün  bu  suallarm   cavablarm ı  bil- 

m ək  gərəkdir.  H əm in  cavablar  isə  yalnız 

Şum er  q ay n aq lan n d ad ır.  Şum er  panteo- 

n u n d a  tan rılarm   üçlüyü,  yeddiliyi,  oniki- 

liyi  və  əlliliyi  m övcud  olub.  M ahiyyətin- 

dən,  asan-çətinliyindən,  əhəmiyyət  dərəcə- 

sindən  asılı  o laraq   b ü tü n   məsələlər  üç, 

yeddi,  on  iki  və  əlli  tan rın ın   yığıncağında 

həllini  tapırdı.  O n  iki  sayı  məhz  b u n u n la 

bağlıdır.  12  planet,  12  bürc,  ilin  12  aya 

bölünm əsi  də ta n n la rm   onikiliyindən  qay-

4

/2

0

1

6

---

naqlanır.  H eykəllərin  böyük-kiçikliyi  də 

diqqətdən yayınm am alıdır.  Şum er panteo- 

n u n d a  hər bir tan rm ın  nüfuz rəqəm i vardı. 

Bu  rəqəm lər  tan rılarm   p an teo n d ak ı  y e rb - 

rini  m üəyyənləşdirirdi.  M əsələn,  baş  tan rı 

A nın rəqəm i  60,  ikinci tan rı Enlilin rəqəm i 

50,  üçüncü  tan rı  E nkininki  40  və  s...  H ər 

bir  tan rın m   arvadınm   nüfuz  rəqəm i  özü- 

nünk ü n d ən   5  ədəd  aşağıydı:  55,45,35  və  s. 

A nsam bla  daxil  olan  12  heykəlin  böyük- 

kiçikliyi m əhz onlarm  nüfuzuna uyğundur. 

Ən  böyük  heykəl,  sözsüz  ki,  baş  tan rı 

A nın,  o n d an   b ir  az  kiçiyi  A nm   arvadının 

(A ntu),  üçüncü  Enlilin,  dördüncüsü  Enli- 

lin  arvadınm   (Ninlil),  beşinci  E nkinin,  al- 

tm cı  E nkinin  arvadınm dır  (N inki).  De- 

məli,  hər  bir  heykəl  böyüklüyünə görə  an- 

sam blda  neçənci  yeri  tu tu rsa,  onikilikdə 

həm in  sırada  day an an   tan rıy a m əxsusdur.

Bizcə,  Şum erlər yaxşı bilirdi ki,  onlar 

tan rım n   him ayəsində  yaşayırlar.  O d u r  ki, 

öz  tan rılarm a  inanır,  güvənir,  sevir  və  on- 

larm  şəninə heykəllər yapıb saraylarda, ya- 

xud evlərdə saxlayırdılar.  Ş u m erb rd ə inam  

vardı  ki,  pis  ru h lar,  şər  q ü w ə lə r  tan rılar- 

dan   qorxur,  onlarm   olduqları  evlərə  gir- 

m irb r.  O na  görə  də  qapı  və  pəncərələrin 

üstünə,  həm çinin  tağ lara  tan rı  heykəl  və 

b ü s tb ri  qoyurdular.  Q apı  və  pəncərədən 

evə  girm ək  istəyən  pis  ru h la r  onları  görüb 

qaçacaqdı.  Bu  inam  A zərbaycanda  da  çox 

yayılmışdı.  B akıdakı qədim  b in alard a qapı

və  pəncərələrin  başm da  çoxlu  büstlər  var. 

Bakı  şəhər  İcra  H akim iyyətinin  yerbşdiyi 

binanm   pəncərələrinin  üstündəki  şir və  in- 

san  başları  d a  b u   üslubun  davam ıdır.  Ba- 

kının  1920-ci  i b   qədər tikilmiş  b in alarm d a 

pəncərələrin üstündəki m üxtəlif heykəlcik- 

b r   də  bu  inam   h aq q m d a  aydın  təsəvvür 

y a ra d ır.  M əsələn,  B akm ın  İstiq laliy y ət 

küçəsində,  İçərişəhər m etrosu i b   üzbəüzdə 

y e rb ş ə n  

b in a d a  

b ü tü n  

pəncərələrin 

üstündə  qadm ,  yaxud  kişi  başları 

var.  B u n lar  q o ru y u cu   ıu h la rd ır.

Q adın başı bizcə İnannadır...

Qoruyucu  buğa  və  şir  heykəl- 

ləri.  Ş u m erb r  həy atd a  xeyir  və  şər, 

işıqlı  və  q aran lıq   qüvvələrin  varlı- 

ğına  inanırdı.  Şər  və  q ara  qüvvələr- 

dən  q o ru n m aq   ehtiyacı  da  onlarm  

varlığına  in am d an   yaranıb.  G ö rü - 

nür,  şu m erb r  şər  və  q ara  qüvvələ- 

rin,  on lard ak ı gözə görünm əyən pis 

ru h larm   nədən  çək in d ik b rin i  yaxşı 

b ilird ib r. 

Biz  b u   k o sm o q o n ik  

düşüncələri  qazm tılar  zam anı  tapı- 

lan  heykəltəraşlıq  ab id əb rin d ə  də 

g ö rü rü k .  O n la rm   a ra sm d a   şir, 

buğa,  qoç,  q artal  heykəlləri  d ah a 

çoxdur.  Bu  d a  təsadüfı  deyil.  Şu- 

m erdə  buğa,  şir,  qoç  göy  mənşəli 

heyvanlar  sayılırdı.  Ş um erb rin   ina- 

m ına  görə,  bu   heyvanlar  yerə  göy- 

dən  gətirilibdir.  G ö y d ək i  on  iki

b ü rcd ən   b irin in   B uğa,  digərinin  Şir, 

ü çü n cü n ü n   Q oç  ad lan m ası  d a   b u rd a n  

gəlir.  Bürclərə  bu   adları  d a  ta n rd a r  verib. 

B uğanm   göydən  gətirilməyi  səhnəsi  “Bil- 

qam ıs  və  göyün  buğası”  d astan m d a  təsvir 

olunur.  M araq lıd ır ki, həm in buğaya m əhz 

“göyün  buğası” ,  yaxud  A nm   buğası  deyi- 

lib.

O dur ki,  şu m e rb r tik ib n  ev və saray- 

larm   qapısı  ağzm a  buğa  və  şir  heykəlbri

---

qoyurdular.  O n lar  düşü n ü rd ü lər  ki,  hey- 

kəllər  pis,  qorxulu  ruhların,  q a ra   və  şər 

qüvvələrin  saray lara  girm əsinə  əngəl  ola- 

caq.  Saraya,  yaxud  evə  girm ək  istəyən  pis 

ru h lar  qapm ın  ağzm da  qoyulm uş  heykəl- 

ləri görüb  q o rx u d an   geri  qayıdacaqdılar. 

Buğa  heykəlləri  Şum erin  əksər  şəhərlərin- 

dən  tapılıb.  O nlarm   çoxu gəcdəndi.  Bəzisi- 

nin  hünd ü rlü y ü   3  m etrdən  belə  artıqdır. 

Əksəri  də  qanadlıdır.  D igər tərəfdən,  buğa

heykəllərində qəribə b ir üslub da m üşahidə 

ohxnur.  O nlarm   çoxu  buğa  bədənində  in ­

san  başı  i b   səciyyələnir.  Buğa  heykəllərin- 

dəki  qan ad   və  insan  başı  heç  də  m ənasız 

deyil,  başqa sözlə desək,  heykəllərin b ü tü n  

m ənası  da  e b   b undadır.  Şum er  heykəltə- 

raşı  b u rd a  əsl  m üdriklik  göstərm iş,  qeyri- 

adi  sənət  əsərləri  yaratm ışdır.  Bəlkə  də 

heykəltəraş hazırladığı heykələ q an ad  qoy- 

m aq la  buğanm   göy  m ənşəli  olduğunu, 

göydən gətirilm ə fıkrini biruzə verməyə ça- 

lışıb.  Buğa  bədəni  ilə  insan  başınm   sintezi 

isə  bizcə,  ağılla  gücün  birliyini  ifadə  edir. 

Şum er heykəltəraşı  bununla  dem ək  istəyib 

ki,  təkcə ağılla və ya fiziki güclə  qələbə qa- 

zan m aq   olmaz.  Qələbə  о  yerdə  qazam lır 

ki,  ağılla  güc  bir-biri  i b   qırılm az  şəkildə 

b irb şir.  İnsan  başlı  buğa  və  şir  heykəlləri 

b u  birliyin  əyani  nüm unəsidir.

M əşhur  ingilis  arxeoloqu  L eonard 

Vulli,  U r  şəhərində  apardığı  qazıntılar  za- 

m anı çar aib sin in  qəbrini tapm ışdı.  H əm in 

qəbirlərdə  çar  A barginin  və  o n u n   arvadı 

Şubadm   dəfn  olunduğu  fərz  olunur.  Şu- 

b a d a   məxsus  əşyalar  arasın d a  onu n   arfası 

xüsusi  m araq   doğurur.  A rfanm   baş  tərə- 

finə  gözəl  işbnm iş  buğa  başı  bərkidilib. 

Ç ox  nəfls  sənət  əsəri  olan  buğa  başım   Şu- 

m er heykəltəraşı qızıldan və lazuritdən ha- 

zırlayıb.  B uğanm   buynuzları,  qulaqları, 

ağzı,  burnu,  dodaqları,  h ətta  baxışları  о 

qədər  böyük  ustalıqla  işb n ib   ki,  heykəl

canlı  təsir  bağışlayır.  Əlavə  naxışlarla  elə 

süslənib  ki,  adam   baxdıqca  baxm aq  istə- 

yir.

Şubadm   arfasındakı  buğa  başı  baş- 

qalarm d an   çox  fərqlənir.  B urda  üslub  da, 

sənətkarlıq  da  adam ı,  sözün  həqiqi m əna- 

sm da, heyrətə gətirir. Тэксэ bu  h ey k əb  ba- 

xıb  Şum erdə heykəltəraşlıq  b arəd ə 

dol- 

ğun fikir  sö y b m ək  m üm kündür.

A rfaya bərkidilm iş buğa başm a təkcə 

bəzək  elementi  kim i  baxm aq  doğru  deyil. 

O nun  həm   də  dediyim iz  kimi,  qoruyucu 

funksiyası  olm uşdur.  Bu  inam   A zərbay- 

can d a  indi  də  var.  X ü su sib   kənd  y erb rin - 

də  qapı  р эп с эгэп т   üstünə  buğa,  ya  qoç 

buynuzları  bərkidilir ki,  pis  ru h lar evə  gir- 

m əsin.  Deməli,  heyvan  başım n,  x ü su sib  

o n u n   b u y n u z ların m   q o ru y u cu   gücünə 

inam  şum erlərdən  gəlmədir.

Şubadın arfası h azırd a İraq d ak ı Bag­

d ad  m uzeyində  saxlanılır  (əgər  qalıbsa). 

O nun üstündəki  buğa başı arfa  i b  birlikdə 

m uzeyin  ən  dəyərli  ek sp o n atlarm d an   sayı- 

lır.

Şum erdə  tapılm ış  şir  heykəlləri  də 

sayca  çoxluq  təşkil  edir.  O nlarm   arasın d a 

gerçək  üslubda  olan  heykəllər  azdır.  B ag­

d ad   m uzeyindəki  b ir  heykəl  bu n a  yaxşı 

nüm unədir.  Şir  heykəllərinin  əksəri  həm  

qanadlı,  həm   də  insan  başlıdır.  Q an ad  bu- 

ğ ad a  olduğu  kimi,  şirin  də  göy  mənşəli  ol- 

d u ğ u n a   işarədir...  O n la rd a n   bəzilərinin

4

/2

0

1

6

---

hünd ü rlü y ü   3  m etrə çatır.

A şşurbanipal  sarayınm   həm   girişin- 

də,  həm   də  birinci  qapısında  qoyulm uş  şir 

heykəllərinin yalnız qoruyucu funksiya da- 

şıdığına  heç  bir  şübhə  ola  bilməz.  Bu  hey- 

kəllər  girişin  və  dəhlizin  sağında-solunda 

sıra  ilə  düzülür.  H am ısı  qan ad lı  və  insan- 

başlıdır.  Bəziləri  beşayaqlı  görünür.  O nlar 

elə qoyulub ki, saraya və evə girən adam lar 

m ütləq  bu  heykəllərlə  üz-üzə  gəlməlidir. 

Bu  zam an  pis  ru h la r  o ra d a n   qaçır,  göz- 

nəzər,  nəfs  öz  gücünü  itirir.  Saraya  girən 

adam sa,  b ir növ,  b ü tü n   bu  naqis  cəhətlər- 

dən təm izbnm iş olur.  Ş u m erb r, həm çinin, 

pəncərələrin üstünə də şir başları  qoyurdu- 

la r ki,  pis  ru h lar  o rad an   evə girməsin.

Buğa  və  şird9n  fərqli  olaraq,  inək  və 

aslan   dişisi  q o ru y u c u   ru h   sayılm ayıb. 

Ü m um iyyətlə,  şu m erb rd ə   b e b   bir  inam  

hö k m   sürüb  ki,  qoruyucu  funksiya  canlı- 

larm   yalnız  erkəklərinə  aiddir.  B urda  çox 

güclü  b ir  m əntiq  də  var.  Dişi  heyvan  özü- 

ndən b aşq a həm  də q arn m d a bala gəzdirir. 

O nun  özünü  də,  balasm ı  d a  qoru y an   la- 

zımdır.

Q o ru y u cu  

ru h la rın  

seçilm əsində 

m ühüm   cəh ətb rd ən   biri  də  heyvanlarm  

tan rılarla  ilişgili  olub-olm am asıdır.  G öy 

mənşəli olsa b e b , ş u m e rb r hər heyvanı q o ­

ruyucu  hesab  etm irdi.  E b   heyvanlar  var 

ki,  on lar da göy mənşəli hesab  olunub,  an- 

caq  bir dənə də heykəli yoxdur.  Bəs  bunun

36

səbəbi  nədir?  Q oruyucu  hey k əlb rin   tanrı- 

larla bağlılılğı məhz b u rd a üzə çıxır.  Şumer 

m ətn b rin d ə  deyilir ki,  Enlilin b q ə b i  Buğa 

imiş. X ıdırm  (onun bir adı da M ard u k d u r) 

b q ə b i  isə  Q oçdur.  Buğa  bürcü  Enlilin,  Şir 

bürcü  N ingirsunun,  Q oç  bürcü  X ıdırın 

şərəflnə  adlandırılıb.  O nda  b e b   nəticə  ha- 

sil  olur  ki,  Şum er  heykəltəraşları  qanadlı 

və  insan  başlı  buğa  heykəlində  Enlili,  qa- 

nadlı  və  insan  başlı  şir  heykəlində  N ingir- 

sunu,  qanadlı  və  insan  başlı  qoç  heykəlin-

də  Xıdırı  nəzərdə  tutm uşlar.  Deməli,  bu 

heykəllərdə  T anrı,  insan  və  heyvan  obraz- 

ları  qovuşub.

Dediyim iz  kimi,  B akıdakı  qədim   bi- 

n alarm   qap ıların d a  şir  heykəlləri,  pəncərə- 

b r in  üstündə şir və insan başları var.  Bun- 

larm  d a  qoruyucu  ru h lar  olduğuna heç bir 

şübhə yoxdur.  Bu cür m ədəniyyət oxşarlıq- 

ları,  h ətta bir çox  eyn ilik b r Şum er-türk et- 

nogenetik  bağlılığım  təsdiqləyən  dil,  yazı, 

epik-lirik,  sosial-fəlsəfi  düşüncə,  digər  mə-

---

nəvi  və m addi m ədəniyyət  abidələri ilə bir- 

likdə  böyük  elmi  dəyərə m alikdir.

Çar  heykəlləri.  Şum erdə  tan rılard an 

sonra  öz  çarlarm a  heykəl  qoym uşlar  və 

heykəlləşib  y ad d aşlara  köçm ək  isə  h ər 

çara  qism ət  olm ayıb.  Bu  gün  gəlib  bizə 

çatm ış,  d a h a   doğrusu,  arxeoloji  qazm tılar 

zam anı tapılm ış heykəllər о qədər azdır ki, 

onları saym ağa d a ehtiyac yoxdur. Y üzlər-

1э Şum er ç arm d an  yalnız bir neçəsinin hey- 

kəli  qalıb.

H eykəli qoyulm uş ç arlard an  biri Qu- 

deyadır.  O nun adı Q ud və Eya sözlərindən 

yaranıb,  (“E y a”-E nkinin  buğası  demək- 

dir).  Q udeya  haq q ın d a  zəngin  yazılı  m a- 

teriallar və m addi m ədəniyyət  abidələri ta- 

pılm ışdır.  B unlarm   arasm d a  Q udeyanm  

heykəlləri  xüsusi  yer  tu tu r.  O n lard an   biri 

ayaq  üstündədir,  boyu  4,8  m etrə  yaxmdır. 

M ütəxəssislər onu  eram ızdan 

э у у э

1

 

III mi- 

nilliyin  axırlarm a 

Q udeyanm   yaşadığı 

dövrə  aid  e d irb r.  Bu  heykəlin  ən  böyük 

dəyəri  onu n   yaşıl  rəngli  b ü tö v   daşdan  yo- 

nulm asıdır.

Q udeyanm   ikinci  heykəli  oturm u ş 

vəziyyətdədir.  Bu heykəl  də  eram ızdan əv- 

vəl  III  minilliyin  sonlarm a  aiddir.  Tədqi- 

qatçılar  hər  iki  heykəlin  Q udeyanm   sağlı- 

ğm da qoyulduğu fıkrm dədir. H azırd a qey- 

ri  Şum er  h ey k əlb riy b   yanaşı  Parisin  Luvr 

m uzeyində saxlam r.

Tapılm ış  heykəlbrdən  biri  də  III  U r

---

sülaləsinin  əsasmı  qoym uş  U r-N am m uya 

aiddir.  U r-N am m u   eram ızdan  ə w ə l 2110- 

cu ildə tax ta çıxmış, Şum eri, A kkadı, Babil 

və  A nşanı  birləşdirib  15  il  çarlığı  əlində 

saxlam ışdı.  H eykəl  tu n cd an   tökülüb.  Ur- 

N am m u  ayaq  üstündədir.  B aşında  böyük 

b ir q ab görünür.  O nun m ənası hələlik açıl- 

m ayıb.  Heykəl  B ağdad m uzeyindədir.

M ari  şəhərində  aparılm ış  arxeoloji 

q azm tılar zam anı  çar  Ebix-İlin  bir heykəli 

tapılm ışdır.  H eykəl  gəcdən  hazırlanm ışdı. 

Ebix-İl  oturm uş  vəziyyətdədir,  əllərini  si- 

nəsində  çaф azlam ışd ır.  Başı  təm iz  qırxıl- 

m ışdır və papaqsızdır.  G ö rü n ü r, heykəllər- 

də  əllərin  sinədə  çarpazlaşdırılm ası  T anrı 

qarşısında ibadətin rəm zidir.

M araq lı  heykəllərdən  biri  də  baş  ka- 

hin  D u d u y a  aiddir.  D u d u   çar  olm asa  da, 

o n u n   xalq  arasm d a  böyük  hörm ət  qazan- 

m ası  heykəltəraşları  bu   işə  sövq  edibmiş. 

Başı  qırxılıb,  papağı  yoxdur.  О  da  əllərini 

sinəsində  çarpazlayıb.  D u d u n u n   heykəli 

M arid ən   tapılm ış  Ebix-İlin  heykəlinə  çox 

oxşayır.  O nlarm   p o sta m e n tb ri  də  bir-biri- 

nin  eynidir.  Y alm z  otu ru ş  form alarm da 

azacıq  fərq var.

D u d u n u n   heykəli  1949-cu  ildə  onu 

q a ra   b a za rd a   satm aq   istəyən  bir  nəfərin 

əlindən  alm ıb.  H azırd a  B ağdad  muzeyin- 

dədir.  M ütəxəssislər  onun  ən  azı  4500  il 

yaşı  olduğu güm anm dadır.

Keçi  və  ayı heykəlləri.  Şum er  heykəl-

təraşlarm ın əsərb ri arasın d a  ayrı-ayrı hey­

van heykəllərinə də rast gəlinir.  Bu heykəl- 

lərin  h ər  biri  xalqın  həyat  və  məişəti  ilə 

b ağ lıd ır, 

o n la rm   m ifık, 

k o sm o q o n ik  

dünyagörüşlərini  ifadə  edir.  B eb  heykəllə- 

rin  birində  ağaca  çıxan  keçi  təsvir  edilib. 

Şum erin  U r  şəhərindən  tapılm ış  bu  heykəl 

qızıl,  güm üş  və  lazuritdən  hazırlanıb.  Y a- 

rım  m etr hündürlüyündədir. Təxm inən e.ə. 

d ö rd ü n cü   minilliyin  axırı  üçüncü  minilli- 

yin  əvvəlinə  aiddir.  H azırda  L ondondakı 

B ritaniya  M uzeyinin  eksponatları  sırasm - 

dadır.

Şum erdə  B ahar  bayram ı  çox  böyük 

təntənə  ib   yeni  il  kimi  bayram   edilirdi. 

M a rt ayım n 21-i təzə ilin başlanğıcı, gecəy- 

b  gündüzün bərabərləşdiyi, D um uzinin di- 

rildiyi  gün  idi.  Keçi  obrazı  N ovruz  şənlik- 

lərində  b u   gün  də  yaşam aqdadır.  Baxdığı- 

mız  heykəl  də  əslində  keçiyə  yox,  B ahara 

həsr  olunub.  B ahar  bayram m m   Şum erin 

h əy atm d a  necə  böy ü k   önəm   daşıdığm ı 

başa düşm ək üçün bircə fak ta diqqət yetir- 

т э к   lazım dır.  О  d a  bu   heykəlin  b ü sbütün 

qızıl-güm üşdən tökülm əsidir...

Şum erin  ən  qədim   şəhərlərindən  biri 

olan Ş irpurludan b ir ayı heykəli də tapılıb. 

M ütəxəssisbr onu  “şir başlı iblis”  adlandı- 

rıblar.  A ncaq  heykəldən  on u n   şir  yox,  ayı 

başı  olduğu  aydm ca görünür.

D ah a doğrusu, heykəldə şirə məxsus

heç b ir əlam ət yoxdur.  H eykəlin duruşu da 

onu ayıya d ah a çox oxşadır.  O nun iblis  ol- 

m ağı  da  ağ lab atan   deyil.  Ayı  göy  mənşəli 

heyvandır.  Ayı bürcünün  adı  da  b u n u   təs- 

diqbyir.  Şum erdə  göy  mənşəli  heyvanlar 

m üqəddəs  sayılırdı və  onları iblis hesab et- 

məzdilər.  Yə  о  d a  ola  bilsin  ki,  şu m erb r 

heç  ayı  görm əyiblər.  O nlarm   qoruyucu 

ruhları  arasm d a  d a  ayı  heykəli  yoxdur. 

Lakin  şum erlərin  əcdadları  ayını  tanıyırdı 

və  bu  heyvan  h aq q m d a  təsəvvürləri vardı. 

B undan  başqa,  şu m erb rin   onların  digər 

soydaşları  yaşayan  U ral-A ltay,  A zərbay- 

can (Q afqaz) və O rta A siya ilə six əlaqələri 

olduğundan  ayı  h aq qm da  on lard an   eşit- 

d ik b rin i düşünm ək olar.  Bir güm an d a var 

ki,  ola  bilsin  şu m erb r  qızıl-güm üşü  A zər- 

b a y ca n d a n   (Q afq azd an )  və  U ral-A ltay  

dağlarm dan  gətirirmişlər.

Q azm tılar  zam am   üzə  çıxan  heykəl- 

b r  sü b u ta  yetirir  ki,  Şum erdə heykəltəraş- 

lıq  yüksək  səviyyədəymiş.  O nlar  heykəl 

y aratm aq   üçün  daş  və  m ərm ərlə  yanaşı, 

qiym ətli  m e ta lla rd a n  

qızıl-güm üşdən, 

bürüncdən,  həm çinin  fil  süm üyündən  də 

istifadə  etm işbr.  Son  o laraq   b e b   bir  nəti- 

сэуэ  gəlm ək  olar  ki,  bir  çox  elm  və  sənət 

sahələri kimi,  heykəltəraşlığın  da  özülü e b  

Şum erdə  qoyulm uşdur...