2. qudaylar adamlardı qatan’ qadag’alap baradı ha’m olardı orınsız qılıqları,
ha’reketleri ushın jazalaydı.
3. qudaylar a’dette «qudaylardın’ ko’re-almawshılıg’ı» tiykarında ha’reket etedi.
Gerodottın’ birinshi pikirine toqtaytug’ın bolsaq, ol ha’dden tıs ta’biyg’iy emes
ta’sirler, qanday da bir izge qaytarıp bolmaytug’ın ku’sh haqqında aytadı. Hesh
na’rse qudaydın’ qa’lewisiz bolmaydı, dep ko’rsetedi. Usıg’an baylanıslı ilimpaz
Peppidi «Du’nyag’a biylik etiw (Gerodot boyınsha) quday taalag’a tiyisli, al tariyx
bolsa qudaydın’ qa’legenlerin, rejelerin tek a’melge asırıw g’ana bolıp tabıladı».
Yag’nıy quday ta’repinen payda bolg’an na’rseni, adamnın’ qaytarıwg’a ku’shi
jetpeydi, dep ko’rsetedi Gerodot.
Al Gerodottın’ ekinshi filosofiyalıq – tariyxıy pozitsiyasına keletug’ın bolsaq,
onda ha’reket ha’m og’an qaytarılg’an juwap arasında tikkeley baylanıs bar degen
pikir kelip shıg’adı. Gerodot sonday-aq «ta’g’dir barlıq hu’jdansız, haram adamlardı
a’dil jazalaytug’ınına» isenedi. Tariyxta ku’ta’ belgili bolg’an Troyanın’ qulawı da,
adamlardın’ jo’nsiz ha’reketlerine juwap retinde ju’z bergen. Gerodot sonday-aq,
qudaylar o’zinen to’men janzatlardın’ baxıtlı bolıwda olar menen ten’lesiwine
shıdamaydı. Bul haqqında Gerodot «Senin’ ullı tabısların’ meni quwandırmaydı,
sebebi qudaylar onı qanshelli ko’re almaytug’ının men bilemen». «Ha’r qanday
qudaydın’ ko’re almawshılıg’ı, adamlarda qa’weterleniw payda etedi», «Quday ha’r
qanday artıqmash na’rselerge tosqınlıq etiwdi jaqsı ko’redi», dep jazadı. Biraq birde
Gerodot Kserkstin’ basına tu’sken mu’siybetler haqqında aytqanda onın’ sebebin
menmenlikte dep biledi. Solay etip bunda qudaylardın’ ko’re almawshılıg’ı emes, al
a’dilligi haqqında aytıladı.
Gerodottın’ ko’z-qarasları haqqında so’z etkende ilimpaz S.Ya.Lurenin’
to’mendegi pikirin keltirip o’tiw orınlı boladı. «Gerodottın’ ko’z-qarası boyınsha kim
o’zine ajıratılg’annan zıyatraq baxıtqa iye bolıwg’a umtılsa, onı ta’g’dirdin’ o’zi
jazalamay qalmaydı, bul tariyxtın’ tiykarg’ı nızamı bolıp tabıladı. Gerodottın’ barlıq
kitabı tiykarınan usı ulıwma jag’daydı sa’wlelendiriw tiykarında qurılg’an».
Bunı Gerodottın’ parsı aqsu’yegi Artabannın’ Kserkske aytqan so’zlerin
keltiriwinde ko’riw mu’mkin. Artaban Kserkske` «Sen qudaylardın’ jawdırg’an
qa’ha’ri ku’ta’ joqarı ko’teriliwge urıng’an janzatlarg’a tiyip atırg’an, olardın’
menmensinip basqalardan joqarı turıwına qarsı qaratılg’anın ko’rip otırsan’. Al
elespesiz, kishkene janzatlar qudaylardın’ ko’re almawshılıg’ına tap bolmaydı. Sen
qudaylardın’ en’ ba’lent u’yler ha’m ag’ashlarg’a qa’ha’rin tigip atırg’anın ko’rip
otırsan’. Sebebi qudaylar ha’r qanday ullı na’rsenin’ ku’lin ko’kke suwıradı.
Sonlıqtanda kishigirim sandag’ı a’skerlerdin’ ko’p sandag’ı a’skerlerdi qıyratıwı
mu’mkinligin tu’siniwin’ kerek. Sebebi qudaylar ha’dden tıs ketiwdi jaqsı ko’rmey,
aqıbetinde ku’shli a’skerler shermendelik penen qurban bolıwı mu’mkin. Sebebi
qudaylar o’zinen basqa qandayda bir janzattın’ o’zi haqqında joqarı pikirde bolıwına
taqat etpeydi».
Bul tag’ı bir ret Gerodottın’ tariyxtı diniy ha’m dinge baylanıslı tu’siniw ko’z-
qarası ko’rinedi. Ulıwma alg’ang’a Gerodottın’ pikirlerinin’ turaqsızlıg’ı, onın’
o’zinin’ de turaqsızlıg’ı haqqında aytıwg’a boladı. Ma’selen, ol Gretsiyag’a kelgende
da’rhal Afinadag’ı biylik etiwshi demokratiyanın’ ko’z-qarasına o’tip ketedi. Grek-
parsı urısları haqqında jazg’anda tek Afinanı g’ana maqtap, al parsılar ta’repinen
kishi Aziyadag’ı grek qalalarının’ basıp alınıwın u’lken qanatlanıwshılıq penen
ta’riyipleydi. Onın’ ha’reketleri ayırım jag’daylarda ha’tte patriotshılıqqa tolıq
qarama-qarsı da’rejege deyin jetedi. O’zi sa’wlelendirgen a’skeriy – siyasiy
waqıyalarg’a biyparwa qaraydı. Gerodottı tag’ı bir filosof Safokl menen salıstırıw
da’stu’rge aylang’an. Safokl da do’gerektegi turmıstı a’shkara etiwge, onı anıq
sa’wlelendiriwge umtılg’an. Biraq ol usınday pikirlerden, yag’nıy aldamshı
qaharmanlıq turmıstan izge qaytıw kerekligin, qudaylardın’ ku’sh qu’direti, abıroyın
sa’wlelendiriw za’ru’rligin an’lap jetken. Al Gerodot bolsa tariyxıy haqıyqatlıqtı
a’shkaralap sa’wlelendirgeni menen, qudaylardı hu’rmetlep ko’rsetiwge qaytpaydı.
O’zinin’ yarımlay ag’artıwshılıq plyuralizminde qalıp qoyadı. Sonlıqtan da
Safokldın’ o’mir kontseptsiyası qayg’ılı, al Gerodota bolsa biyg’am ha’m tariyxıy
shınlıqtın’ ko’rkem obrazları menen bu’rkelgen.
4. A’yyemgi Gretsiyada (pikirlew ko’z-qarasında)
tariyxqa qarsı tendentsiya.
(Klassikalıq-polislik waqıt)
Biz bunnan aldın a’psanalıq waqıt haqqında so’z etken edik, onın’ qa’wimlik-
ruwlıq formatsiyag’a ta’n ekenin, onda individual qaharmannın’ bolmaytug’ının so’z
ettik. Epik waqıt ta qa’wimlik-ruwlıq formatsiyanın’ belgili bir da’wiri, atap aytqanda
patriarxatqa tuwra keletug’ını, biraq onın’ a’psanalıq waqıttan ayırması aldın’g’ı
plang’a qaharmanlıq individual shıg’atug’ını ma’lim. A’psanalıq waqıtta bir
pu’tinliktin’ bo’legi onın’ menen ajıralmas baylanısqan. Biraq pu’tinliktin’ ko’plegen
o’z aldına elementleri, ja’mi alg’anda usı pu’tinnin’ tariyxı bolıp tabılmaydı. Epik
waqıtta bolsa aldın’g’ı plang’a shıqqan qaharmanlıq individum turmıstı o’zinshe
qurıwg’a ha’reket etedi. O’zin qa’wimlik-ruwlıq ja’miyetten o’zgeshe sanaytug’ın,
biraq ele onnan bo’leklenbegen tariyxıy individuum ruwlıq qa’wimnen tolıq erkinlik
sezimine berile baslaydı. O’ndirislik ku’shlerdin’ ha’m ba’rinen burın xalıqtın’
sanının’ o’se baslawı menen patriarxatlıq ha’m epik turmıstın’ eski formalarının’
na’tiyjesizligi ayqın ko’zge taslandı. Ol ebeteysiz, ha’reketshen’ emes bolg’anlıqtan
endi ruwlıq qa’wimnin’ materiallıq turmıs keshiriwin ta’miyinley almadı. Bunnan
adamdı ruwlıq baylanıslardan azat etiw, og’an erkinlik beriw talabı kelip shıg’adı.
Sonlıqtanda ruwlıq qa’wimnin’ ornın tuwısqanlıq qatnaslarg’a emes, al tek qon’sılıq
qatnaslarg’a tiykarlang’an puxaralıq qa’wim yamasa polis iyeley baslaydı. Waqıttı
jan’asha tu’siniwdin’ o’zgeshelikleri mine usınnan kelip shıg’adı.
O’zinin’ ruwlıq qa’wimi menen baylanıslardı u’zgen individuum do’gerektegi
o’mirdin’ ıyınshılıqları, ag’ımın da o’zinin’ a’zziligin seze baslaydı. O’zindey erkin
individuumlar menen sotsiallıq ekonomikalıq baylanıslarg’a kirisiwge ma’jbu’r
boladı. Solay etip burıng’ı ja’miyetlik-ruwlıq formatsiyanın’ ornında polis payda bola
baslaydı. Biraq ruwlıq baylanıslardan ajıralg’an adam ele tolıq o’zbetinshelikke iye
bolmaydı, o’zinin’ ishki ku’shlerin tolıq rawajlandıra almaydı. Ruwlıq qa’wim
ag’zasınan puxarag’a aylanıp, adam o’zbetinsheligin ishten rawajlandırıwsız ele tek
printsip sıpatında, yag’nıy o’zinin’ ishki pu’tinligisiz (tolıqlıg’ısız) anaw yamasa
mınaw da’rejede abstrakt ha’reket etedi.
Biraq bunday abstrakt shaxs (adam) o’zin materiallıq ta’miyinlew, demek
polistin’ o’zin sotsiallıq-ekonomikalıq ta’miyinlew ushın jetkiliksiz boladı. Polistin’
quramına kirgen ha’m bir-biri menen jaqın bolıp ketken individuumlardan basqa jat
adamlardın’ miynetinen paydalanıw za’ru’rligi payda boladı. Olarg’a baylanıslı polis
puxarası sho’lkemlestiriwshi ku’shke aylanadı. Al «jat adamlar» bolsa ha’r qanday
o’zbetinshelikten ayrılg’an, a’melde islep shıg’arıwshılardın’ sho’lkemlesken massası
g’ana boladı. Solay etip klassik polis ushın za’ru’r bolg’an qul iylelewshilik payda
boladı. Da’slep ol kishigirim jer ha’m menshik iyesi ushın ja’rdemshi sıpatında bolsa,
bizin’ eramızg’a deyingi V a’sirge kele tez ha’wij alıp u’lken o’zgerisler payda etedi.
Solay etip individuumdı onın’ ruwlıq qa’wiminen bo’leklew eki ku’ta’ a’hmiyetli
dialektikalıq alg’a ilgerlewde g’ana ma’niske iye boladı.
Dostları ilə paylaş: |