Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
30 
 
 
da rasional idrakın dialektikası fonunda differensiyasının məntiqi təhlilləri 
əsas kimi götürülür.   
     
   
                                                                
                                                   
 
 
 
 
 
 
 
 
Problemə rasional idrakla yanaşsaq, hər bir yanaşmanın özünəməxsus təd-
qiqat sahəsi və məntiqi coğrafiya elmi istiqamətində izahı vardır.   
Tarixən bəşəriyyətin nəzəri ideya dəyərlərinin ilk məntiq nəzəriyyəsi Aris-
totelin məntiqi hesab edilir. Aristotelinin binar (binar-ikili deməkdir) məntiqi 
elmi dəyərlərinin ilkin və üzünmüddətli praktiki əhəmiyyət kəsb etmişdir. 
Təhlillər göstərir ki, bu məntiq - öz məzmununa görə  xətti nəzəri baxışların  
dialektikasını özündə birləşdirməklə elmlər sistemində yeni nəzəri-metodoloji 
və praktiki formalarının meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Aristotelin binar 
məntiqi anlayışların kəmiyyət dərəcəsinə toxunmadan, onların yalnız bir key-
fiyyət halını qəbul etməsi ilə fərqlənir.  
Ümumi olaraq Aristotel məntiqi ilə Lütfi Zadə məntiqi arasında bir sıra kəs-
kin fərqə baxmayaraq hər iki məntiq nəzəriyyəsi həqiqətdir. Deməli, dünya ey-
ni zamanda həm xətti, həm də qeyri-xəttidir. Xətti dünyanın qanunauyğunluq-
ları klassik rasionallıqda, qeyri-xətti dünyanın qanunauyğunluqları isə qeyri-
klassik rasionallıqda öyrənilir.  
Məsələn, qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə görə, coğrafi mühit anlayışı qu-
ruluşca amorf olmayıb, müxtəlif funksiyalara görə təsnif edilə bilər. Məlumdur 
ki, eyni bir anlayış həm müxtəlif məna çalarlarına, həm də müxtəlif şiddətlən-
dirmə  dərəcələrinə malik ola bilər. Beynəlxalq Coğrafiya  İttifaqı qeyri-səlis 
məntiq gerçəkliyi önəmində çağrılan konqreslərində müzakirə edilən və dia-
lektik ideyaya söykənən coğrafiya elmi tədqiqat mövzularına konstruktiv ya-
naşılır:                                        
 
 
Coğrafiya elminin aparatında dialektik sintez əlaqələrinin differensiyası 
Funksional strukturlarının coğrafi obyektlərinin ritmik inkişafının differensiyası 
Coğrafi  obyektlərinin ərazi təşkili və dayanıqlı inkişafının differensiyası 
Rasional coğrafi idrakın dialektikası fonunda  differensiyası 

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
31
 
 
İDEYA 
▼ 
Ərazi: coğrafiya elminin tədqiqat obyektidir 
▼ 
Coğrafiya və tədbiqi elmlər 
▼ 
Texnologiya və coğrafiya 
▼ 
İnvestisiya-innovasiya və cöğrafiya 
▼ 
Qloballaşma  mühiti və coğrafiya və s. 
 
L.Zadə  məntiqinin ideyalarına söykənən “coğrafi məkan modeli”, “isteh-
salın dayanıqlı modeli”, “coğrafi informasiya modeli” və s. modellərinin tədbi-
qi xarakter alması nəticəsində yeni coğrafiya elmi dialektik təlimə çevrilmiş-
dir. Müasir coğrafiya elminin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinin tədbiqi önə-
mində rasional “ideal” modellərinin elmi-praktikası hər bir ölkənin (regionun) 
inkişafı üçün  strateji mahiyyət daşıya bilər.  
Rasional “ideal” modellər – dayanıqlı inkişafın funksional anatomiyasını 
yaradır, onun qeyri-xətti təffəkürü fonunda coğrafiya elminin dialektik mövqe-
yinin optimallıq səviyyəsini aktivləşdirir. Bu önəmdə coğrafi tədqiqat obyek-
tinin gerçəkliyi xəttinin funksinallığında alınan nəticələr reallığa çevrilir.  
 
L.Zadə 1921-ci ildə Bakı  şəhərində anadan olmuş-
dur. Hazirda L.Zadə Soff Computing mərkəzinin rəhbə-
ridir. L.Zadə fundamental elmi nəzəriyyələr təklif etmiş-
dir. ABŞ-ın Berkli şəhərində Zadə adına  İnformasiya 
Texnologiyası    İnsitutu yaradılmışdır. L.Zadənin elmdə 
Z-çevirmə kimi tanınan tədqiqat işi diskret və  rəqəmli 
idarəetmə informasiya və kommunikasiya sistemlərinin 
yaradılmasının  əsasını qoymuş funtamental elmi-prak-
tiki nəzəriyyədir. 
L.Zadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi elmi-praktiki əhəmiyyətinə görə 
dünya  şöhrətinə malikdir. Elmdə bu nəzəriyyə  təbiətdə  və  cəmiyyətdə gedən 
proseslərin qeyri-müəyyənliyini daha adekvat nəzərə almağa imkan yaratdı. 
Alimin Soft Computinq nəzəriyyəsi qeyri-səlis məntiq, süni neyron şəbəkələri, 
genetik alqoritlər, xaos nəzəriyyəsi və ehtimal nəticə çıxarma paradiqmilərinin 
intellektual kombinasiyalarını özündə əks etdirərək yeni texnologiyaların əsa-

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
32 
 
 
   Ölçmənin  əsasən üç tendenaiyası möv-
cuddur. 
sını təşkil edir. Onun təəsürat nəzəriyyəsi dəqiq ölçmə aparmadan ətraf aləm 
haqqında tez və dolğun informasiya almaq üsullarını verir. 
 
Müasir coğrafiya elmi tədqiqatların fəlsəfəsində L.Zadə məntiqinin reallıq-
larına söykənməsi daha çox praktiki effekt yarada bilər. Xüsusən, qloballaşan 
coğrafi mühitin yaratığı reallıqlarının kompleksliyi hər bir ölkənin dayanıqlı 
və şaxələnmiş struktur sahələrinin optimallığının səviyyə göstəricilərinin təyi-
nində L.Zadə  məntiqi faydalıdır.  Şaxələnmiş istehsal modellərinin qurulması 
və onların gerçəkliyi qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsində daha çox sərbəstlik 
nümayiş etdirir.  
 
 
Coğrafiya elmi idrakın empirik-nəzəri kodları 
 
Coğrafiya elmi idrakın ən ümumi nəzəri-praktiki fəaliyyətinin formalaşma-
sında empirik-nəzəri kodları dinamikdir,o cümlədən həssaslıdır. Məsələ onun-
la ölşülür ki,coğrafiya elminin ümumi qanunauyğunluqları dialektik məntiqə 
söykənir və bu məntiqin nəticəsi isə coğrafi tədqiqatların nəzəri-metodoloji 
fəaliyyətininin əsasında formula edilir.  
Coğrafiya elminin idrakın em-
pirik-nəzəri kodların  funksiyasın-
da ölçmə - mühüm metodoloji və 
praktiki əhəmiyyət kəsb edir.
35
 Coğrafiya elmi biliyinin formalaşmasında ölç-
mə haqqında təsəvvürlərin yaranması tarixi bir funksional texnoloji prosesinin 
nəticəsidir. 
Birincisi - Pifaqor konsepsiyası hesab edilir. Pifaqor konsepsiyasına əsasən 
qədim  dövrlərdə (e.ə. VI-V əsrlər)  suvarma sistemlərin yaradılmasında, şəhər 
memarlığında və s. riyazi üsullarla ölçmə proseslərini inkişaf etdirmişlər. Ölç-
mə haqqında ilkin mənbələr qədim misirlilərin memarlıqda istifadə etdikləri 
modulyarın nəzəri baxışlarından götürülmüşdür. Sonrakı dövrlərdə bu nəzəri 
baxışlar Pifaqor məkətinin nümayəndəlri tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. 
İkinci ölçmə tendensiyası – ölçmə metodunun məntiqi konsepsiyası adlanır. 
Bu  qədim dövrdən XIX əsrin sonlarına qədərki mərhələni əhatə edir.  
Üçünçü ölçmə tendensiyası isə XIX əsrin sonundən başlayaraq müasir döv-
rə qədəri əhatə edən zaman kəsiyinin texnoloji funksiyalarını özündə birləşdi-
                                                            
35
 “Ölçmə” verilmiş kəmiyyətin müqayisə vahidi kimi qəbul edilmiş kəmiyyətlə fiziki ekspe-
riment yolu  ilə müqayisədən ibarət idrak prosesidir. Coğrafiya elminin dialektikasının bü-
tün inkişaf  mərhələlərində əsas kodlarından biri də ölçmənin əsaslandırılması hesab edilir. 

---