Microsoft Word son dialektik corafiya docx

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
54 
 
 
rafiya elmi təvəkkür arasında özünəməxsus məntiqi tədqiqatın mədəniyyət 
fərqləri mövcuddur. 
Bu məqsədlə aşağıda göstərilən müəyyən səviyyə çərçivəsində terminoloji 
təsnifatının məqsədyömlü  əsasla  coğrafi-iqtisadi təvəkkürün  fərqli cəhətlə-
rinə aydınlıq gətirilməsini məqsədəuyğun sayırıq. 
 
 
 
 
 
     
 
 
 
 
 
Yuxarıda göstərilən ideya yanaşmasının məntiqi ondan ibarətdir ki,  ümumi  
inkişafa doğru aparılan coğrafi və iqtisadi tədqiqatlar sisteminin oxu istiqaməti 
daha effektli və optimal sayılır. Optimallıq səviyyəsinin  əsasında coğrafi-iq-
tisadi tədqiqat mədəniyyətinin önündə ölkənin  praktiki-strateji reallıqlarının  
vəhdətini özündə ehtiva edir. Məsələ ondan ibaraətdir ki, bu vəhdət ölkənin iq-
tisadi-sosial strukturunun kompleks ərazi təşkili formalarının müəyyənliliyin-
də aktivlik nümayiş etdirir. Bu səbəbdən də, coğrafi-iqtisadi təvəkkürə  əsas-
lanan hər bir ölkənin (regionun) iqtisadi inkişafının strategiyasına, ərazi təşki-
linin dayanıqlı formalaşmasına, potensial imkanlarının artırılmasına doğru 
məqsədinə xidmət edir.  
Müxtəlif istiqamətli elmi tədqiqatlarla yanaşı, peşəkar kreativ resurs poten-
sialının hazırlığının hesabına ölkənin dayanıqlı iqtisadi-sosial və siyasi inkişa-
fına nail olmaq məqsədi üçün daha effektlidir. Önəm ondan ibarətdir ki, təd-
qiqat “texnologiyası”metodunun “tələb & təklif” sisteminə uyğun gələn coğra-
fiya elmi təfəkkür ilə iqtisadi tədqiqatlarının uzlaşması nəticəsində ölkənin po-
tensial imkanlarına geniş miqyasda effektli mühitinin artırılmasını  tələb edir. 
“Tələb & təklif” tədqiqata söykənən istehsalın  ərazi təşkili və idarəedilməsi 
məntiqinə uyğun olaraq yeni iqtisadi-sosial nəticələrinin alınmasına imkan ve-
rən coğrafi və iqtisadi resurs mənbəyindən kompleks (klasterial) məzmunda 
istifadə edilməsi hər bir ölkənin (regionun) əsas məqsədlərindən sayılır. 
Coğrafiya elminin metodologiyasında empirik və konseptual tədqiqatlar 
üçün coğrafi-iqtisadi təvəkkür müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Problemin həlli 
Coğrafi-iqtisadi təvəkkür: coğrafi obyektlərinin effektli konstruksiyasına, 
strateji layihələrinin hazirlanmasının optimal variantlarının yaradılmasına 
Coğrafi-iqtisadi təvəkkür: təbii 
resurs potensialının kompleksi-
nin dayanıqlı istifadə edilməsi-
ninin kodunu müəyyənləşdirir. 
 
“Səbəb & nəticə”, “zaman & məkan” kon-
tekstində dayanıqlı  təkamül bir anlayış  və 
imperativ ideya fonunun gerçəkliyi coğrafi-
iqtisadi təvəkkürun sahəsində yeniləşir və 
tamamlanır.  

---

Dialektik coğrafiya
 
 
 
55
 
 
onunla ölçülür ki, coğrafiya elmi təfəkkür tədqiqatın optimal səviyyəsində 
reallıqları müəyyənləşir və onun “təbii resurs-istehsal “sferası həcmində ölkə-
nin “güc qüvvəsi”ni hərəkətə gətirir. Coğrafi tədqiqatının nəzəri nəticələrinin 
məzmununu  əhatə edən elmi təfəkkür xaotik formada deyil, məsələyə konst-
ruktiv yanaşma tərzini, qarşıya qoyulan ideyaları düzgün dərk etməyi və on-
ların ərazi təşkilinin praktiki yollarına aydınlıq gətirməkdən ibarətdir. Məntiqi 
olaraq, coğrafiya elmi idrakının rasional metodologiyasına söykənməklə ölkə-
nin iqtisadi əsaslarla idarəedilməsində “təbii resurs-istehsal” sferası  fəallıq 
göstərir.  
Coğrafiya elmi təvəkkürün yanaşma tərzinin məzmun və struktur fəlsəfəsi-
nin  ilkin iqtisadi təhlili onun elə komponenentlərini aşkara çıxarmağa imkan 
verir ki, bu komponentlər yalnız müəyyən bir subyektin deyil, eləcə  də  təd-
qiqat obyektin “enerji tutumu”nu müəyyən edir. Bu səbəbdən də coğrafi elmi 
idrak təlimində “enerji tutumun”un metodunun seçilməsi ilkin olaraq coğrafi 
tədqiqat obyektinnin xarakteri ilə  səciyyələndirilməlidir. Məsələnin məntiqi 
səlisliyi onunla ölçülür ki, hər bir tədqiqat sahəsinin “enerji tutumu”ilə təhlil 
edilən elmin obyekti özünün tədqiqat “texnologiyası”nın, elmi yanaşma təh-
lillərinin məxsusi metodikasının tədbiqini tələb edir. Önəm ondan ibarətdir ki, 
tədqiqat “texnologiyası” metodunun tələbinə uyğun gələn coğrafiya elmi təd-
qiqat  ilə iqtisadi  tədqiqatların birgə, kompleks şəkildə aparılmasının effekt-
liyini  tələb edir. 
 
 
 Coğrafi - iqtisadi  idrak  məntiqinin  qeyri-müəyyənlik  halı 
  
 
Qlobal dayanıqlı inkişafının miqyasında coğrafi-iqtisadi idrak modellərinin 
və onlarda baş verən qeyri-müəyyənlik çərçivəsinin reallıqları ilə rastlaşır. Coğ-
rafi-iqtisadi modellərinin informasiyasın mənbəyində olan qeyri-müəyyənlik 
halları başqa modellərdən köklü surətdə fərqlənir. Elmi cəhətdən təhlil aparar-
kən mənbə kimi coğrafi-iqtisadi idrak modelinə aid aşağıdakı məzmunda yanaş-
malarını, rasional mənbələrini və informasiyalarını göstərmək mümkündür.  
 
D  
D
1 
, D
2
 , D
3
  ... D
n 
   
D = Coğrafi idrak  biliyinin “məhsuldarlığı”. 
G  
G
1
 , G
2
 , G
3
 ...  G
n
   
G = Qeyri-müəyyənllik  modelinin keyfiyyət  ifadəsi. 
R  
R
1
,  R
2
 ,  R
3
 ...  R
n
   
R = Qeyri-müəyyənlik modelinin informasiya  mənbələri. 
E  
E
1
 ,  E
2
 ,  E
3
  ... E
n  
E = “Tələb-təklif” arasında  rasional mənbələr. 
 
 
 Coğrafi  idrak məntiqinin qeyri-müəyyənlik  mənbələri. 
 

---

  Ağazeynal A. Qurbanzadə 
 
56 
 
 
 Qeyri - müəyyənlik şəraitində qərarla-
rının qəbul edilməsinin “keyfiyyətlə 
ifadəsi” coğrafiya elminin mühüm dia-
lektik tədqiqatın gerçəkliklərinin əsas-
larına daxildir.
Qeyri-müəyyənliyinin təsnifatının əsasında coğrafi-iqtisadi struktur sahələ-
rinin təşkili və idarə edilməsinin optimal variantlarının müəyyənləşdirilməsinə 
şərait yaranır. Bu variantların  əsasında coğrafi-iqtisadi idrak funksional ele-
mentlərinin informasiya faktlarına istinad edilərək kompleks proqramların hə-
yata keçirilməsinə reallıqlar yaradılır. Ona görə də variant proqnoz göstəricilə-
rini ancaq müəyyən ehtimalda coğrafi-iqtisadi inkişafın funksiyalarının taktiki 
və faktiki göstəriciləri ilə üst-üstə düşə bilər. 
Qeyri-müəyyənlik funksional proseslərinin ehtimal informasiyanın mənbə-
yinin tədbiqi, nəticələri qloballaşan cəmiyyətinin optimal inkişafı üçün ideya 
gerçəkliyinə çevrilmişdir. Bu səbəbdən də dayanıqlı inkişafın idarə edilməsin-
də əsas problem qərarların qəbulu əsasında qeyri-müəyyənlik təsnifatının dia-
lektikasında özünü  biruzə verir. 
Dialektik coğrafiya elmi araşdırmalarında qeyri-müəyyənliyinin təminatın-
da siyasi, texnoloji, coğrafi mühit, sosial-psixoloji və s. faktorlar özünü tən-
zimləmə funksiyalarinda  göstərir. 
 
 
 
 
 
 
 
Qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsinə görə (L.Zadə  məntiqi) idrak sistemləri 
fizru sistemlərə aid edərək  əsaslandırmişdır ki, insan düşüncə  və biliklərinin 
əsas rol oynadığı humanistik sistemlərinin araşdırılmasında adi kəmiyyət təh-
lilinin metodlarını effektli hesab etmək olmaz  
Coğrafi-iqtisadi idrak modelnin “məhsuldarlığı”nın artırılması, makrostruktur 
səviyyənin qorunması, monetar və fiskal siyəsətin koordinasiyasının,qlobal 
mühitinin yaxşılaşdırılması və s. effektli ideyalarının tədbiqinin əsaslandırılması 
prosesində qeyri-müəyyənliyin optimal mənbələri daha çox effektli hesab edilir.  
Coğrafiya idrak məntiqinin infor-
masiya məlumat və göstəriclər pro-
seslərini xarakterizə edən tədqiqatlar 
göstərir ki, insanlar qərar qəbuletmə 
mərhələsində  hər  şeydən  əvvəl sözlə 
düşünür. Bu da keyfiyyətin kəmiyyət-
lə əvəz edilməsində köməkçi rol oynayır. 
   F.Nayt:  ABŞ iqtisadisadçı alimi.   
   İqtisadi inkişafın qeyri-müəyyənlik ideyasını təklif etmişdir. 
Müasir  dövrdə  qloballaşan  cəmiyyətin  dialektik  önəmində  
qeyri-müəyyənlik yanaşmalarından geniş istifadə edilir. 

---