Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
22
Qaradərə və Əlincəçay çayları arasında alçaq dağlıq zona yuxarı təbaşir və aşağı piliosenin qum və gillərindən təşkil olunmuşdur. Orta dağlıq zona: Bu zona nisbətən enli zolaq şəklində olub, dəniz səviyyəsindən 1500- 2400 m hipsometrik yüksəklikdə yerləşməklə dağlıq sahənin əksər hissəsi Naxçıvançay və Əlincəçayın orta axınına uyğunlaşmışdır. Bu zonada dərin dərə və dik yamaclar geniş yayılmışdır.
Dağ süxurlarının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən və eroziya proseslərinin intensivliyindən asılı olaraq dağ dərələri , çayın yuxarı axınlarında, müxtəlif enliklərində, bəzi yerlərdə kanyonvari dərələrdən keçirlər. Bu zonada dağ dağ arası çökəkliklər və ərazinin güclü parçalanması çoxluq təşkil edir. Burada lanlıdağ, Əlincə, Nəhəcir və s. seçilir. Göstərilən dağlar yuxarı eosenin qumlu arqelit çöküntülərindən təşkil olunmuşdur.
Orta dağlıq, dağlıq zonanın formalaşmasına iqlimin kontinentallığına, yüksəkliyə qalxdıqca atmosfer yağıntılarının artmasına böyük təsir göstərir.
Göstərilən amillərin birgə təsiri eroziya- denudasiya relyef əmələ gəlmə prosesinin rolunu artırır. Belə ki, Şahbuz, Əbrəqunis, Baradin və s. dağarası çökəkliklərdə arid denudasiya prosesləri hakimlik edir.
Yüksək dağlıq zonanın relyefi mürəkkəb olmaqla dəniz səthi səviyyəsindən 2400- 3800 m hipsometrik yüksəkliklərdə yerləşir. Bu zonanın relyefi üçün sıldırım, dik yamaclar, diş- diş su ayrıcıları və dik qayalar səciyyəvidir.
Naxçıvan Muxtar Respublikasının yüksək dağlıq zonası ensiz bir zolaq şə klində Zəngəzur və Dərələyəz silsilələrinin su ayrıcları boyu uzanır. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində geoloji cəhətdən mürəkkəb və müxtəlif olmaqla şərqi Zaqafqaziya vilayətinin tərkibinə daxildir. Buranın tərkib hissəsi başlıca olaraq poleazoy, üçüncü və dördüncü dövrlərin çöküntülərindən ibarətdir. Muxtar Respublikanın dağlıq və dağətəyi hissəsində palleogen çox böyük bir sahəni əhatə edir. Burada geniş ordubad sinklinarisi palleogen çöküntülərindən ibarətdir. Bu sinklinarinin nüvəsində üst təbaşir çöküntüləri
23
pliosen və eosen çöküntüləri ilə uyğun əvəz olunur. Eosen çöküntülərində istər onların yayıldığı istiqamətlərdə, istərsə də şaquli istiqamətlərdə fasial dəyişikliklər müşahidə edilir. Eosen çöküntülərində bazaltdan, konqlomeratlardan, mergellərdən, gillərdən və vulkanik süxurlardan əmələ gəlmişdir. Vulkanik süxurlar fasyası andezitlərdən, onların tullantılarından və tuf fraksiyasından ibarətdir. Çökmə fasya süxurlar (əhəng daşları və s.) arasında da tufogen süxurlar vardır. Burada porfiritlər, kvarslı porfiritlər, tufitlər, tufkonqlomeratlar mövcuddur. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində, Araz çayı dairəsi və onun qollarının mənsəbi üçüncü dövr çöküntülərindən sonra əmələ gəlmiş yığımlarla örtülmüşdür. Alçaq dağlıq zonalar isə palleogen yaşlı qatlardan, xüsusilə eosen süxurlarından ibarətdir. Muxtar Respublikanın yüksək dağlıq zonasının torpaqları qranit tipli püskürülmüş süxurlar, əsasən porfritlərin üzərində formalaşmışdır. Yüksək dağlıq zonada püskürülmüş süxurlarla yanaşı əhəngdaşı, metamorfik mənşəli (Şərur, Ordubad və Culfa rayonlarının mərkəzi hissəsində mərmərləşmiş ə həngdaşları) süxurlar da geniş yayılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, dağların ətraflarında qədim allüvial mənşəli, pliosen və postpliosenin buzlaq çınqıl daşlı süxurlara və gillərə rast gəlinir. Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağlıq zonası üçün allüvial çöküntülər səciyyəvidir. Onlar əsasən qumlu, çınqıl daşlı gətirmələrdən ibarətdir ki, bu da çay yatağı boyunca yerləşən sahələrdə və subasarlarda təmsil olunmuşdur. Muxtar Respublikanın dağlıq zonasının ayrı- ayrı hipsometrik yüksəkliklərində yerləşməsi burada müxtəlif cür torpaqəmələgəlmə prosesinin, onların özünəməxsus iqlimin, bitki örtüyünün, heyvanat aləminin, torpaqəmələgətirən süxurların və insanın təsərrüfat fəaliyyətinin formalaşmasına şərait yaradır.
24
§1.3. Ərazinin iqlim xüsusiyyətləri.
Naxçıvan MR özünün kəskin kontinental iqlimi ilə Azərbaycanın digər fiziki-coğrafi vilayətlərindən fərqlənir. Ərazidə iqlimi yaradan əsas amillər- günəş radiasiyasının bolluğu, atmosfer dövranının mürəkkəbliyi, relyefin isə xeyli müxtəlif olması ilə səciyyələnir. Qeyd etmək lazımdır ki, tipik dağlıq ölkə olan Naxçıvan MR-in müasir iqliminin yaranmasında relyef əsas rollardan birini oynayır. Şərqdən, şimal- şə rqdən və şimaldan Zəngəzur və Dərələyəz dağları ilə əhatə edilməsi, Ermənistan və ran yaylaları ilə qonşu olması, həmçinin geniş su hövzələrindən xeyli uzaqlığı Muxtar Respublikada xüsusi iqlim şəraitinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Relyef amili öz növbəsində meteoroloji ünsürlərin- havanın temperaturunun, rütubətin, yağıntıların, küləklərin xüsusi rejimini yaradır. Muxtar Respublikanın ərazisində demək olar ki, bütün fiziki coğrafi ünsürlərin şaquli zonallığı müşahidə edilir. Məhz buna gorə də landşaft qurşaqları ilə iqlim qurşaqları arasındakı mövcud əlaqəni nəzərə alaraq, iqlimin ayrı-ayrı ünsürlərinin tədqiqini şaquli zonallıq qanununa uyğun tərzdə aparmışıq. NaxçıvanMR-nin iqlimi kəskin kontinentaldır. Ordubad rayonu ə razisində quru subtropik iqlim tipinə rast gəlinir. Mütləq minimum temperatur -31 0 S (Dərvişlər), mütləq maksimum temperatur 44 0 S-dir (Culfa). Muxtar Respublikanın iqlimi 5 tipə ayrılır:[18]. 1. Yayı quraq keçən mülayim-isti yarimsəhra və quru çöl iqlimi – Arazboyu düzənlikləri və qismən alçaq dağlıq sahələri (600-1100 m) əhatə edir. Burada orta illik temperatur 10-14 o C, orta illik yağıntı 300 mm-dək, mümkün buxarlanma 1200-1400 mm-dir. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|