Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
19
gorə bu hissə torpaq və bitki örtüyündən məhrum olub, dik zirvələr və ş iddətli parçalanmış qayalıqlardan ibarətdir. Şimalda Sinordağdan başlayaraq cənubda Soyuqdağa kimi suayrıcının əlverişli relyefində aşınma materialları toplanmışdır. Aşınma materiallarının müəyyən hissəsi Ordubadçay, Gilancay,Əlincəcay, Naxçıvançay və başqa çayların yuxarı axınında olan dərələrə toplanır ki, bu da selin formalaşması üçün əlverişli şərait yaradır. Qurşaqda fiziki aşınma şiddətli getdiyindən burada iri daşlıqların yaranması adi haldır. Yüksək dağlıq zonadakı dağ-dərə buzlaşması izlərinin ən yaxşı inkişaf tapdığı qurşaq buradadır. Onlar karlardan, sirklərdən, təknəvari dərələrdən və morenlərdən ibarətdir. Ən iri karlar Dərələyəz silsiləsinin şimalında və Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb hissəsindədir. Bu karların sahələri 12- 30kv.km-ə qədərdir. Yaşına görə ən cavan karlar Zəngəzur silsiləsinin mərkəzi hissəsində 3000-3600 metr mütləq hündürlükdə yerləşir. Təknəvari dərələr Naxçıvançay hövzəsinin yuxarı axınında Keçəldağ rayonunda, Qazangoldağ, Səfərdərə, Nəsirvaz, Yağlıdərə, Parağacayvə s. rayonlarda müşahidə olunur. Asılı təknəvari dərələrə isə Qapıcıq zirvəsinin şimal-qərb və cənub-şərq yamacında 3600 m yuksəklikdə rastgəlinir. Moren cokuntuləri yuxarıda göstərdiyimiz təknəvari dərələrdə daha yaxşı saxlanılmışdır [13]. Naxçıvan MR-in Arazboyu düzənlik hissəsində suakkumlyativ, alçaq və qismən orta dağlıq hissəsində arid-denudasion, orta dağlıq hissədə erozion- denudasion və nəhayət, yüksək dağlıq hissəsində isə nival-denudasion relyef ə mələgətirici proseslər üstünlük təşkil edir. Müasir landşaftın formalaşmasında bu ekzogen relyef əmələgətirici proseslərin rolu böyükdür. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində Yerin müxtəlif yaşlı geoloji qatlarının aydın çıxışları, təkrarolunmaz və cazibədar intruziv süxurların mövcudluğu geoloq və səyyahların diqqətini hələ XVIII əsrdən cəlb etmişdir. Bu, istər Qərbi Avropa, istərsə də Rusiya geoloji ədəbiyyatında Alp qurşağının stratiqrafik məsələlərinin həllində öz əksini tapmışdır. Alp qurşağında bənzəri olduqca az tapılan Naxçıvan lakkolitləri və Culfa dərəsində Paleozoyun ardıcıl
20
qatları dünya şöhrəti qazanmış və bu günədək klassik qiymətini itirməmişdir. Faydalı qazıntı sahələrində (Duzdağ, Darıdağ, Şəkərdərə, Gömür, Quyuludağ, Qızılqaya və s.) mağaraların, quyuların aşkar olunması, ibtidai əmək alətlərinin tapılması Naxçıvan ərazisində hələ qədim vaxtlardan duz, mərgümüş, mis, qızıl, kükürd və sair çıxarıldığını göstərir. Orta əsrlərdə Azərbaycanda elmi-təsviri mineralogiya traktatları – “Cəvahirnamə” yaranmışdır. Ərazidə ilk geoloji tədqiqatlar və mineral sərvətlərin öyrənilməsi XVIII əsrin II yarısından başlamış, planauyğun surətdə, müntəzəm öyrənilməsi isə Naxçıvan MR-in yaranmasından sonrakı dövrə aiddir.Muxtar respublikanın ərazisi geoloji cəhətdən Kiçik Qafqazın Naxçıvan qırışıqlıq tektonik zonasında yerləşir. Digər tektonik zonalardan fərqli olaraq, geoloji quruluşu ümumi qalınlığı 14 km-ə qədər Kaynozoy, Mezozoy, Paleozoy dövrlərinin çökmə, vulkanogen – çökmə, yerüstü vulkanların püskürmə qatlarından və intruziv, metamorfik komponentlərindən təşkil olunmuşdur. Bunların yer üzərində çıxışları ərazinin 400 milyon illik geoloji tarixini bərpa etməyə imkan vermişdir. Naxçıvan qırışıqlıq zonasının tektonik quruluşunda Hersen qırışıqlığını təmsil edən Şərur-Culfa antiklinoriumu, Alp qırışıqlığında yaranmış Ordubad sinklinoriumu və Naxçıvan çuxuru iştirak edir. Tektonik quruluşunun özülü isə Baykal tektonik siklində (600 milyon il bundan əvvəl) yüksək dərəcədə metamorfizmə uğramış müxtəlif mənşəli və tərkibli (çöküntü, maqmatik və sair) süxur qatları təbəqələrindən, Yer qabığının "qranit" qatından ibarətdir. Onların yer səthinə yaxın yatımlarında Devon–Trias çöküntülərinn çıxışları sahəsində təsadüf olunur və Dəhnə dayaq quyusunda 331 m dərinlikdə 1414 m-ə qədər kəsiliblər. Dəhnə qalxıntısının Arazın sağ sahilində metamorfik süxurlar Yer səthinə çıxır. Ərazinin dərinlik quruluşunda Yer qabığının qalınlığı 48-54 km olaraq, “qranit” qatı 15-20 km-ə, “bazalt” qatı 20-25 km-ə çatır. Naxçıvan Muxtar Respublikasının dağ silsilələri müxtəlif geoloji dövrlərdə formalaşmışdır. Ərazinin müasir relyefinin formalaşması başlıca dağ ə mələ gəlmə fazası prosesi dövrünün axırında baş vermişdir. Muxtar respublikanın ərazisi aşağıdakı 2 böyük geomorfoloji vilayətə ayrılır: 21
1.Relyefin denudasiya formasının üstünlük təşkil etdiyi vilayət. Buraya Dərələyəz, Qonur-Alagöz silsiləsinin dağ qırışları, Kiçik Qafqazın cənub şərq hissəsinin dağətəyi sahələri daxildir.
2.Relyefin akkumlyativ formalarının üstünlük təşkil etdiyi vilayət. Buraya dağətəyi düzənliklər və Araz çayının vadiləri daxildir. Göstərilən vilayətə maili düzənliklər, alçaq dağlıq və yüksək dağlıq ərazilər daxildir. Maili düzənliklər dəniz səviyyəsindən 700-1200 m yüksəklikdə Araz çayı vadisi boyunca uzanır. Ərazinin ümumi meylliliyi şimaldan-cənuba və qərbdən şərqədir.Cənub-qərb və cənub-şərq istiqamətində qobulara rast gəlinir.Bu qobular Araz və Arpaçayına qədər uzanır. Həmin zonanın relyefinin formalaşmasına Naxçıvançay, Arpaçay, Şahbuz çay, Küküçay, Keçili çay və başqaları böyük təsir göstərmişdir. Muxtar Respublikanın ərazisində maili düzənliklər dördüncü dövrün (allüvial, allüvial-proluvüal) və qismən üçüncü dövrün (gil, konqlomerat, merqel, tuf, qum) çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Burada relyefin formalaşmasında orogen və tektonik proseslərdən başqa denudasiya və akkumulyasiya prosesləri də mühüm rol oynayır. Bu proseslər müxtəlif qalınlıqda narın torpaq qatlarının formalaşmasında mühüm rol oynayır. Maili düzənlik Naxçıvançay, Şərqi Ordubadçayın iri konusları ilə əhatələnmiş və özünə məxsus (Duzdağ, Tapanan, Tazıyçan və s.) relyef yaradır.
Alçaq dağlıq zona dəniz səviyyəsindən 1200-1500m hipsometrik yüksəklikdə yerləşməklə dar bir zolağı əhatə edir. Bura Vəlidağ, Dəhnə, Ucibiz, Sarıdağ, Boğazlıq və s. daxildir. Zona cənub-qərb istiqaməti boyunca tədricən alçalaraq maili düzənliyə keçir.
Həmin zona gilli şistlərdən, kvars qumlardan, devon dövrünün əhəng daşlarından formalaşmışdır. Torpaq əmələ gətirən süxurların kimyəvi analiz nəticələrindən məlum olur ki, bu süxurlardan sialit- gilli əhəng daşı tiplərinin aşınma məhsulları mövcuddur. Ə lincəçayın aşağı axınında alçaq dağlıq zona yuxarı təbaşir və aşağı piliosenin qum və gillərindən təşkil olunmuşdur. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|