Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
qardaş Türkiyə ilə geniş və hərtərəfli əlaqə saxlayır. Bu körpüiki qardaş xalqın ümidlərini doğrultmuş, Naxçıvan MR özünün iqtisadi sosial ehtiyaclarını bu körpü vasitəsilə, türk xalqının qardaşlıq köməyilə ödəyir. Bu körpüdən hər gün yüzlərlə yük maşınları, onlarla minik maşınları, avtobuslar o tərəfə və bu tərəfə kecir. Culfa və Şahtaxtıda Araz üzərindəki körpülər vasitəsilə ran slamRespublikası ilə əlaqə saxlanılır. ran dövləti ərazisindən keçməklə,Culfa-Bakı şosse yolu ilə yük maşınları hərəkət edir. Bundan başqa, həftədə iki dəfə Culfa-Təbriz minik qatarı hərəkət edir. Naxçıvan MR əhalisinin respublikamızın paytaxtı olan Bakı şəhərinə, oradan da Azərbaycanın digər şəhər və rayonlarına yeganə çıxış yolu Naxçıvan təyyarə limanıdır. Bu təyyarə meydançasından Naxçıvan-Bakı, Naxçıvan-Moskva, Naxçıvan-Samara xətləri üzrə TU-154 sərnişin təyyarələri işləyir.
§1.2. Ərazinin relyefi və geoloji quruluşu. Kiçik Qafqazın cənub-qərb qurtaracağında yerləşən və tipik dağlıq ölkə olan Naxçıvan MR-in relyefi başlıca olaraq düzənlik və dağlıq hissədən ibarətdir. Onun dəniz səviyyəsindən orta yüksəkliyi 1400 metrə bərabərdir. Muxtar Respublika ərazisinin mütləq yüksəkliyinin amplituda fərqi 600 metrlə (Kotam yaxınlığında Arazın vadisi) 3906 metr (Qapıcıq zirvəsi) arasında tərəddüd edir. Ərazinin üçdə bir hissəsini təşkil edən və Muxtar Respublikanın ən alçaq sahəsi hesab edilən Arazboyu düzənliyin orta yüksəkliyi 800 metrə yaxındır. Ərazinin üçdə iki hissəsi dəniz səviyyəsindən 1000 metr yüksəklikdə yerləşməklə, 20 faizinin mütləq yüksəkliyi 2000 metrdən artıqdır. N. .Şelepnevin hesablamasına əsasən Naxçıvan MR səthini yüksəkliyinə görə aşağıdakı qaydada bölmək mümkündür.
14
Mütləq yüksəkliyi (m-lə) Sahə (km 2 -lə )
Faizlə 600-1000 1720 32,9
1000-1500 1600
30,5 1500-2000 1028 19,5
2000-2500 500
9,5 2500-3000 320 6,1
3000 m-dən artıq 80
1,5
Naxçıvan MR ərazisinin relyefi öz quruluşuna görə maili düzənliklərdən, alçaq, orta və yüksək dağlıq qurşaqdan ibarətdir. Maili düzənliklər öyrəndiyimiz ə razinin ən alçaq hissəsi olan Arazboyunu əhatə edərək şimal-qərbdən cənub- şə rqə doğru dar bir zolaq şəklində uzanır. Bu sahənin ən geniş yeri şimal qərbdə 20 kilometr, ən dar yeri isə cənub-şərqdə 4-5 kilometrdir. Arazboyunu tutan sahənin yüksəkliyi 600 metrlə 1200 metr mütləq yüksəkliklər arasında tərəddüd edir. Arazboyu sahə başlıca olaraq Sədərək, Şərur, Böyükdüz, Naxçıvan və Culfa-Ordubad maili düzənliklərindən ibarətdir ki, bunlar da öz növbəsində eyni adlı tektonik çökmələrə müvafiqdir. Göstərilən düzənliklərin ş imal-şərq hissəsi şiddətli parçalanmaya məruz qalmış, maili düzənliklər isə dördüncü dövrdə yeni tektonik hərəkətlər nəticəsində qalxmışdır. Arazyanı sahə relyefini formalaşmasında başlıca rol oynayan Araz çayı və onun Muxtar Respublika daxilindəki sol qollarıdır. Bu qolların terrasları Şərur və Naxçıvan maili düzənliklərində daha yaxşı inkişaf etmişdir. Arazboyu sahə respublika daxilində əsas akkumlyasiya sahəsidir. Müxtəlif denudasion proseslər nəticəsində dağlıq hissədə hazırlanmış aşınma materialları çaylar və vaxtaşırı sellər vasitəsilə axıdılıbAraz çökəkliyinə doldurulur. Bu düzənliklərdə Şərqi Arpa, Naxçıvan,Əlincə, Gilan, Vənənd, Ə ylis, Ordubad və başqa çayların gətirmə konuslarıgeniş sahəni əhatə edir. 15
Duzənliklər Araz cayı boyunca əsasən allüvial, dağlara doğru isə allüvial- prolüvial və prolüvial çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Çay terrasları yüksəkliklərinin Araza doğru azalması və onun hazırkıçöküntüləri altında batması Arazboyu düzənliyin hazırda enməyə mə’ruz qalmasına əsas dəlildir. Oliqosen dövründən başlamış bu vaxtadək davam edən cökmə hər yerdə bir olmamışdır. Diferensial gedən yeni tektonik hərəktlər respublikanın qərb hissəsinə nisbətən şərqində daha sürətlə baş vermişdir. Nəticədə respublika ərazisinin şərq hissəsində (xüsusilə alçaq dağlıq qurşaqda) çay şəbəkəsi bir neçə yerdə (Biləv, Əylis, Duylun, Calxanqala və s.) dəyişərək yenidən qurumuş və dərin dərələr relyefdə indiyədək saxlanmışdır. Arazboyu düzənlikdən şimala doğru alçaq dağlıq sahə başlanır. Busahə Azərbaycan daxilində öz morfoloji quruluşu ilə fərqlənir. Qaraçoban,Tənənəm, Tazıucan, Duzdağ, Cəhriqaşı və i.a. maili düzənlikləri buraya daxildir. Onların səthi meylli və zəif parçalandığı halda, yamacları ariddenudasion proseslər nəticəsində çox şiddətli parçalanmışdır. Ərazidə monoklinal relyef üstünlük təşkil edir. Həmin maili düzənliklər sementləşmiş konqlomerat və çay daşları ilə örtüldüyündən onların altındakı gilli süxurlar şiddətli yuyulma və aşınma proseslərindən qorunmuşdur. Arazyanı sahənin şimal sərhəddi boyunca olan relyef cənub- şə rqdənşimal-qərbə doğru şiddətli parçalanmışdır. Monoklinal relyef yeni tektonik hərəkətlər nəticəsində müxtəlif sahələrdə müxtəlif dərəcədə deformasiyaya uğramışdır. qlimin və süxurların tərkibinin müxtəlifliyi nəticəsində respublikanın şərq və qərb yarısında inkişaf etmiş monoklinal relyefin parçalanma miqyası eyni deyildir. Təkcə bunu qeyd etmək kifayətdir ki, respublikanın şərq yarısında inkişaf etmiş monoklinal relyefin bünövrəsini təşkil edən süxurlar ekzogen proseslərin dağıdıcı fəaliyyətinə daha asan məruz qalır. Ona gorə də xarakterizə olunan relyefin yamaclarında, ən çox yamacların ətəklərində külli miqdarda qalın dellüvial çöküntülərin toplanması Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|