Microsoft Word mecmue-28-vuqar-end docx

ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi  XXVIII  (2017) 

20

 

Bitkilərin məhsuldarlığı vegetasiya ərzində ona təsir edən təbii faktorlardan, yaradılan 

şəraitdən və bitkinin genetik xüsusiyyətlərindən asılıdır [1; 2]. Təbii faktorlardan bitkilərin 

məhsuldarlığına əsas təsir edənlər yağıntılar, havanın temperaturu və nisbi rütubəti, küləyin sürəti 

və başqalarıdır. Sahələrdə aparılan aqrotexniki qulluq işləri, müxtəlif qida maddələrinin verilməsi, 

zərərvericilərə  və alaq otlarına qarşı aparılan mübarizə  tədbirləri də bitkilərin məhsuldarlığında 

mühüm rol oynayır. Təbiətin təsirləri və aparılan qulluq işləri eyni olduqda isə bitkilərin 

məhsuldarlığı onun növündən və genotipdən asılı olur [3; 4]. Belə ki, genotiplər  müxtəlif təbii 

şərtlərə  və qulluq işlərinə  fərqli reaksiya verdiyindən fərqli məhsuldarlığa malik olurlar. İnsanlar 

tərəfindən yaradılan  şərait eyniləşdirildiyi zaman məhsuldarlıq genotipin konkret torpaq iqlim 

şəraitinə adaptasiya oluna bilməsindən asılı olur. Müxtəlif vegetasiya illərində iqlim şərtlərinin 

gedişi çox fərqli olduğundan alınacaq məhsuldarlıq genotipin xüsusiyyətlərindən asılı olur. Dağlıq 

Şirvan bölgəsində müxtəlif illərdə iqlim şəraitinin fərqli keçməsi nəticəsində buğda bitkisinin 

məhsuldarlığında bir tərəfdən həmin ildə iqlim şərtlərinin gedişi, digər tərəfdən isə onun genotipik 

xüsusiyyətləri rol oynayır.  

Yuxarıda qeyd edilənlər nəzərə alınaraq tərəfimizdən Dağlıq  Şirvan bölgəsində 21 ədəd 

yumşaq buğda genotipinin məhsuldarlığı iqlim şərtlərinə görə fərqli keçən 2011-2012, 2012-2013 

və 2013-2014-cü vegetasiya illərində  tədqiq edilmişdir. Tədqiqat illərində iqlim şəraitinin gedişi 

cədvəl 1-də verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi, 2011-2012-ci ildə yağıntıların miqdarı orta, 

2012-2013-cü ildə normal, 2013-2014-cü ildə isə xeyli aşağı olmuşdur. Eyni zamanda qeyd edək ki, 

tədqiqat illərində havanın temperaturu da fərqli olmuşdur. Belə ki, 2011-2012–ci ilin payızında, 

noyabr ayında havanın temperaturu aşağı, digər illərdə isə normal olmuşdur. 2011-2012 və 2013-

2014-cü vegetasiya illərində yaz aylarında havanın temperaturu orta çoxillikdən yuxarı, 2012-2013-

cü ildə isə orta çoxillik həddində olmuşdur.  İqlim  şərtlərindəki qeyd olunan fərqliliklər özünü 

payızlıq yumşaq buğdanın məhsuldarlığında  da göstərmişdir. 

Cədvəl 1.  2011-2012, 2012-2013 və 2013-2014 vegetasiya illərində 

 temperaturun gedişi  və yağıntıların miqdarı 

Aylar 

  2011-2012 

  2012-2013 

   2013-2014 

    Orta  çoxillik 

Yağıntı,  

 (mm) 

Orta  

temp.,   

°C 

Yağıntı,  

(mm) 

Orta  

temp.,   

°C 

Yağıntı,  

(mm) 

Orta  

temp.,   

°C 

Yağıntı,  

 (mm) 

Orta  

temp. ,  

°C 

Sentyabr

15,4 

17,3 

23,1 

18,0 

52,0 

19,5 

31,0 

17,1

Oktyabr

103,1 

10,6 

24,1 

14,9 

23,2 

11,2 

45,0 

11,2

Noyabr

44,5 

1,1 

21,6 

7,8 

11,7 

7,2 

36,0 

6,0

Dekabr

5,0 

1,4 

28,7 

2,2 

18,3 

-0,7 

30,0 

1,7

Yanvar

10,7 

-0,6 

27,5 

1,0 

20,1 

0,03 

26,0 

-0,2

Fevral

22,7 

-3,2 

48,2 

3,2 

12,5 

-0,23 

35,0 

0,1

Mart

21,7 

1,5 

28,9 

6,2 

37,4 

4,9 

42,0 

3,1

Aprel

22,4 

13,4 

40,2 

9,7 

19,8 

10,7 

47,0 

9,2

May

30,6 

18,0 

75,2 

15,7 

23,2 

19,5 

47,0 

14,9

İyun

31,5 

21,7 

20,2 

20,9 

4,1 

21,1 

40,0 

19,5

Cəmi: 307,6 

337,7  222,3

379,0 

Orta:

8,1

 

9,96

 

9,32

8,3

Tədqiq olunan genotiplərin  məhsuldarlığı 2012-ci ildə 274-386, 2013-cü ildə 562-812, 2014-

ci ildə isə 358-560 qr/m

2 

 arasında variasiya etmişdir və aparılan statistik analiz hər üç vegetasiya 

ilində genotiplərin məhsuldarlığı arasında  fərqin 0,01 həddində etibarlı olduğunu göstərmişdir 

(cədvəl 2). Cədvəldən göründüyü kimi, 2013-cü ildə orta məhsuldarlıq 695 qr/m

2 

  təşkil etməklə 

digər illərdən xeyli yuxarı olmuşdur. 2011-2012-ci vegetasiya ilində yağıntıların 2013-2014-cü 

vegetasiya ilinə nisbətən çox olmasına baxmayaraq orta məhsuldarlığın aşağı olmasının səbəbi isə 

fikrimizcə 2011-ci ilin noyabr ayında temperaturun həddən artıq aşağı (cədvəl 1) olması nəticəsində 

---

ƏETİ-nin elmi əsərləri məcmuəsi  XXVIII  (2017) 

21

 

payız kollanmasının getməməsi olmuşdur.  İqlim  şərtlərindəki fərqlilik özünü illər üzrə orta 

məhsuldarlıqda olduğu kimi, həm də genotiplərin özlərinin potensialını üzə  çıxarmasında da 

göstərmişdir. Belə ki, əlverişli keçən 2012-2013-cü vegetasiya ilində bütün genotiplər özlərinin 

potensialına yaxınlaşmışlar. Bu zaman  potensial məhsuldarlığı yüksək olan Qobustan, Tale 38 

sortları və 7WON-SA465, Ferrigineum 2/19 xətlərinin məhsuldarlığı (əlverişli keçən 2012-2013-cü 

vegetasiya ilində) 782-812 qr/m

2

  arasında olan yüksək dəyərlərə çatmışdır.  Əlverişsiz  şərtləri ilə 

xarakterizə olunan 2011-2012-ci vegetasiya ilində isə həmin genotiplərin məhsuldarlıq göstəriciləri 

332-386 qr/m

2

 arasında olmuşdur. Bu səbəbdən də 2012-2013-cü vegetasiya ilində məhsuldarlığın 

variasiyası maksimum, yəni 250qr/m

2

 olmuşdur.  Digər iki əlverişsiz ildə isə yüksək məhsul verə 

bilən genotiplərin potensial imkanlarını reallaşdıra bilməsi üçün şərait olmamışdır. Nəticədə 2012-

ci ildə məhsuldarlığın variasiyası ən az, yəni 118 qr/m

2

,  2014-cü ildə isə orta səviyyədə yəni 202 

qr/m

2

 olmuşdur (cədvəl 2). 

Məhsuldarlıq göstəricilərinə görə 3 ilin orta qiyməti üzrə ayrı-ayrı genotiplərə baxdığımızda 

sortlardan Qobustanın -551, Tale 38-in -531, Qırmızı gül1-in -529 qr/m

2

, xətlərdən isə 7WON-

SA465-in  -580, 12 IWWYT№6-nın  -530 və Ferrigineum 2/19-un  -526 qr/m

2

 nəticə ilə ən yüksək 

göstəriciyə malik olduğunu görürük. Qeyd edək ki, Bezostaya 1 və Murov 2  -427qr/m

2

, Şəki 1 -440 

qr/m

2

  nəticə ilə  ən aşağı, digər genotiplər isə 455-511qr/m

2

  nəticə ilə orta mövqe tutmuşdur   

(cədvəl 2).  

Cədvəl 2. Tədqiq olunan genotiplərin məhsuldarlığı (qr/m²), 2013 və 2012-ci illər  

arasında məhsuldarlığın fərqi 

Genotiplər 

İllər 

Orta 

2013-lə 2012-nin fərqi 

2012 2013  2014 

ədədi

%-lə 

Bezostaya 1 

298 

562 

421 

427 

264 

47,0 

Qızıl buğda

317 

596 

450 

454 

279 

46,8

Şəki 1 

321 

572 

428 

440 

251 

43,9 

Sönməz  

331 

678 

488 

499 

347 

51,2 

Aran

343 

630 

440 

471 

287 

45,6

Vostorq

349 

608 

409 

455 

259 

42,6

Murov 2 

280 

624 

378 

427 

344 

55,1 

Qobustan

340 

812 

501 

551 

472 

58,1

Tale 38 

332 

811 

449 

531 

479 

59,1 

Fatimə

288 

723 

358 

456 

435 

60,2

Qırmızı gül 1 

366 

752 

468 

529 

386 

51,3 

Zirvə 85 

274 

705 

442 

474 

431 

61,1 

7 WON-SA № 465 

386 

794 

560 

580 

408 

51,4 

FERRIGINEUM 2/19 

359 

782 

437 

526 

423 

54,1 

11  IWWYT№ 20 

294 

717 

432 

481 

423 

59,0 

12  IWWYT № 6 

319 

768 

503 

530 

449 

58,5 

12  IWWYT № 8 

329 

728 

475 

511 

399 

54,8 

12  IWWYT № 9 

324 

642 

445 

470 

318 

49,5 

12  IWWYT № 17 

323 

689 

407 

473 

366 

53,1 

7  WON-SA № 477 

323 

723 

476 

507 

400 

55,3 

4 th FEFWSN № 50 

318 

680 

424 

474 

362 

53,2 

Orta

324 

695 

447 

489 

371 

53,4

VƏ % 

8,8 

5,4 

8,4 

ƏKÖF 

40,3** 

62,0** 

62,0** 

Ayrı-ayrı genotiplərə iqlim şəraitinin təsir dərəcəsini qiymətləndirmək üçün biz iqlim 

şəraitinə görə çox fərqli keçən 2013-cü və 2012-ci illər arasında məhsuldarlığın fərqinə baxdıq. 

Nəticələr cədvəl 2-də verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi əlverişsiz hava şəraitinin təsirindən 

ədədi qiymət hesabı ilə məhsul itkisi ən çox olan sortlar Tale 38 (479qr/m

2

), Qobustan (472 qr/m

2

), 

xətlərdən isə 12 IWWYT№6   (449qr/m

2

), 11 IWWYT№20 (423qr/m

2

) və Ferrigineum 2/19-dur 

---