Microsoft Word Magistr-dissertas doc

 
61
Cədvəl 3.  
MÜQAV LƏLƏR ÜZRƏ PROQNOZLAŞDIRILAN EHT YATLAR 
S/
№
№
№
№ 
 
 
 
Müqavilələr 
Neft 
(mln.ton) 
Təbii qaz 
(mlrd.m3) 
Kondensat 
(mln.ton) 
1 
Azəri, Çıraq, Çünəşli 
730 
96 
6 
2 
Qarabağ 
8 
 
 
3 
Şahdəniz 
- 
700 
200 
4 
Dan Ulduzu/Əşrəfi 
11,9 
 
 
5 
Lənkəran/Talış dəniz 
- 
 
 
6 
Oğuz 
70 
53 
3 
7 
Abşeron 
120 
3000 
27 
8 
Naxçıvan 
66 
172 
12 
9 
Yalama - D-222 
50 
 
 
10  Kürsəngi-Qarabağlı 
17 
 
 
11  Zəfər-Məşəl 
140 
 
 
12 
nam 
50 
100 
100 
13  Yanan Tava, Muğan-Dəniz, Atəşgah 
75-90 
 
 
14  Muradxanlı 
60 
 
 
15  Kürdaşı 
90-100 
 
 
16  Araz, Alov, Şərq 
500 mln. tona ekvivalent 
17  Cənub-Qərbi Qobustan 
15-20 
25 
 
18  Savalan, Dalğa, Cənub, Lerik-Dəniz 
100 
 
 
19  Padar-Xarəmi 
30 
 
 
20  Kəlamətdin-Mişovdağ 
9,9 
 
 
21  Hövsan-Zığ 
18-25 
 
 
22  Pirsaat 
7 
 
 
23  Qaraçuxur 
13,5 
9 
 
24  Binəqədi 
12,8 
8 
 
 
Kontrakt  zonasında  ehtiyat  parametrliliyi  və  investisiya  həcmliliyi  baxımın-
dan  ən  tutumlu  neft  müqaviləsi  «Əsrin  kontraktı»dır.  Bu  kontrakt  üzrə  hasilat 
1997-ci  ildən  başlayaraq  təmin  olunur.  ndiyədək  «Əsrin  kontraktı»  çərçivəsində 
«Çıraq»  platformasından  ümumilikdə  50  milyon  tondan  çox  neft  çıxarılmış  və 
xarici  bazarlara  göndərilmişdir.  Müqavilənin  reallaşması  üçün  unsorsium  tərəf-

---

 
62
daşları Böyük Britaniyanın BP şirkətinin operatorluğu ilə Azərbaycan Beynəlxalq 
Əməliyyat Şirkətinin (ABƏŞ) qurumunu təsis etmişlər. Müəssisə tipi kimi, ABƏŞ 
məhdud məsulliyyətli profilə malikdir və Qalman adalarında konsorsium tərəfdaş-
larının  səhm  paketi  proporsiyasında  offoşor  şirkət  kimi  qeydiyyatdan  keşmişdir. 
Gəlirsiz  və  büdcəsində  kəsiri  olmayan,  komplektləşdirilmiş  ştat  sayına  malik  və 
Azərbaycan  hökuməti  qarşısında  yerli  işçilərin  işə  götürülməsi  ilə  bağlı  öhdəlikli 
bir  əməliyyat  şirkəti  kimi  ABƏŞ-in  fəaliyyət  proqramı  hər  il  Azərbaycan  höku-
məti,  ARDNŞ  və  xarici  neft  şirkətləri  nümayəndələrindən  ibarət  Rəhbər  Komitə 
tərəfındən təsdiq olunur. 
Milli neft strategiyasında Xəzər neftinin Avropa bazarlarına nəqli prosesində 
üç  kəmərin  şərtliliyi  ilə  sürülmüşdür.  Bunlardan  ikisi  –  Bakı-Supsa  və  Bakı-
Novorossiyisk kəmərləri artıq fəaliyyət göstərməkdədirlər. Supsa kəməri 6 milyon 
ton  buraxılışa  malikdir.  Modifıkasiyada  onun  buraxlış  həcmini  10  milyon  tona 
yüksəltmək  mümkündür.  Bakı-Novorossiysk  kəmərinin  müasir  buraxlış  gücü  də, 
təxminən  Bakı-Supsa  ilə  eyniyyət  təşkil  edir.  Lakin  kəmərin  genişləndirməsi 
imkanları  15  milyon  ton  hesablanır.  Bu  kəmərlərdə  tariflər  də  müxtəlifdir.  Bakı-
Novorossiysk kəmərinin tarifləri 15,6 dollar olduğu halda, Bakı-Supsada bu tariflər 
5-6  dəfə  aşağı  –  2,7  dollara  bərabərdir.  Belə  vəziyyətin  mövcudluğu  hər  milyon 
tonda  13  milyon  dollar  itki  deməkdir.  Kəmərlərdən  AGÇ-dan  hasil  edilən  ilkin 
neftlə  yanaşı,  köhnə  yataqlardan  çıxarılan  neft  də  nəql  olunur.  Böyük  neftin 
hasilatını isə Azərbaycanı qlobal enerji mərkəzinə çevirəcək Heydər Əliyev adına 
Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft boru xətti təmin edir. 
Azərbaycanın  Xəzər  Sektorunda  fəaliyyət  nəticəliyi  təmin  edilən  ikinci 
mühüm neft kontraklı, neft strategiyasının ən mühüm struktur prioriteti «Şahdəniz» 
müqaviləsidir. Son 20 ildə dünya neft tarixində ikinci belə unikal təbii qaz yatağı 
aşkarlanmamışdır. «Şahdəniz» Azərbaycanın Xəzər sektorunda hasil ediləcək nef-
tin miqdarnın 50 milyon tona yüksəlməsinə də yardımçı olacaqdır. Buradan çıxa-
rılan qazın Avropa bazarlarına çıxışını isə Bakı-Ərzurum kəməri təmin edəcəkdir. 
Neft  biznesinin  təşkilinin  təminatında  emal  obyektlərinin  mövcudluğunun 
əhəmiyyəti  qeyd  olunmuşdur.  Azərbaycan  karbohidrogen  resurslarını  emal  edən 

---

 
63
sənaye  yaratma  baxımından  da  daim  irəlidə  olmuşdur.  Hazırda  respublikada  iki 
neft  emalı  zavodu  «Azərneftyağ»  və  «Azərneftyanacaq»  fəaliyyət  göstərir. 
Zavodların birgə layihə gücü 25 milyon ton neftə hesablanmışdır. SSR  zamanında 
inşa edilən bu zavodların tam gücü ilə işləməsi üçün ittifaqın digər regionlarından 
neft  daşınırdı.  Gətirilən  xammal  hesabına  burada  1975-ci  ildə  rekord  miqdarda  – 
23,43  milyon  ton  neft  emal  olunmuşdur.  stehsal  tsikli  və  texnoloji  forması  son 
dərəcə müasir olmayan bu zavodlar hazırda yalnız yerli xammal hesabına fəaliyyət 
göstərir və hər il istehsal gücündən 3 dəfə az neft emal edirlər [2]. 
Neft biznesini daha da inkişaf etdirmək üçün bu zavodların qabaqcıl texnolo-
giyalara əsaslanan modernizasiyası və emal diversikasiyası zəruridir. Xatırladaq ki, 
dünya təcrübəsində belə nəhəng zavodların inşasına üstünlük verilmir. Lakin buna 
baxmayaraq  bir  sıra  ölkələr,  xüsüsən  də  Çexiya,  Polşa,  Macarıstan,  Qazaxıstan, 
Özbəkistan və Türkmənistan milli energetik strategiyalarına müvafıq olaraq bu tip 
zavodların inşaası və modernizasiyasını reallaşdırırlar. Buna görə də həmin zavod-
larda  neft  kontraktları  çərçivəsində  əlavə  emal  proseslərinin  gerçəkləşdirilməsi 
plan və proqramları hazırlanmalıdır. Bu proses ilk növbədə mazut, dizel yanacağı 
və kerosin istehsalında reallaşdırıla bilər. Belə ki, kontrakt tərəfdaşları dəmir yolu 
nəqliyyatı vasitəsi ilə bu məhsulların Avropa bazarlarına çıxışını təmin edə bilərlər. 
Bakı zavodlarında emal tarifləri də yüksək deyildir. Proses kommersiya şərtlərinə 
uyğun  olaraq  həm  ödənişli  və  həm  də  tollinq  prossedurunda  reallaşdırıla  bilər. 
Yəni  emal  xərcləri  xammalın  hesabına  kompensasiya  oluna  bilər.  Eyni  zamanda 
qeyd etmək lazımdır ki, neft xam şəkildə son istehlak məhsulu sayılmadığından o, 
emal edilməyə məhkumdur. Azərbaycan nefti də Avropa bazarlarına çatdırıldıqdan 
sonra  həmin  ölkələrdə  emal  prosesindən  keçir.  Avropada,  xüsüsən  taliya  və 
Fransada keyfıyyətli və müasir standartlı emal və neft məhsulları istehsal edilən am 
industrial komplekslər fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycanın konsorsium tərəfdaşları 
da  bu  emalın  ölkə  xaricində  olmasına  üstünlük  verirlər.  Lakin  bu  kontraktlarda 
payçı  kimi  iştirak  edən  ARDNŞ  heç  şübhəsiz  ki,  milli  neft  strategiyasına  uyğun 
olaraq öz sərəncamında qalan artıq neftin Bakının emal zavodlarına göndərişini və 
bu sırada zavodların səmərəli fəaliyyəti bir daha əmin edilmiş olar. Burada bir faktı 

---