Microsoft Word kitab konfrans son

13 

 

qazax türkjəsi,  özbəkistan türkcəsi) işlədək ki, (türkiyə türk dili, yaxud türkiyə türkcəsi termininə uyğun 

şəkildə)  burada müxtəlif  türk xalqlarının  vahid türk dili  sisteminə, türk dil stixiyasına eyni hüquqla şərik 

olduqlarını hər dəqiqə  sübut etməyə  ehtiyac olmasın. Digər tərəfdən,  «türkdilli xalqlar» və «türki dili» 

əvəzinə sadəcə olaraq, «türk xalqları» və «türk dili» ifadələri  işlədilməlidir» [10, 519-520; 522-523]. Bu 

sahədə siyasi uzaqgörənliyi  Heydər Əliyev etdi. O,  1995-ci ildə  bu barədə  ziyalılarla apardığı müzakirələr, 

eləjə də xalqın ümumi rəyinin  nəticəsi olaraq  dilimiz «Azərbaycan dili» adlandırıldı. Təkrara yol verməmək 

üçün  məlum hadisələrin  üzərində geniş dayanmırıq.  Lakin əsər boyu, yeri düşdükcə bu məsələyə müxtəlif  

baxış və mövqeləri bildirəcəyik.  Bizim fikrimizcə,  qloballaşma dövrünün  sivil qanunları çərçivəsində  

millət adı ilə  vətəndaşlığın  bir ad altında-«azərbaycanlı»  adlandırılması çoxmillətli ruspublikamız üçün  ən 

uğurlu məsələlərdən  biri kimi qiymətləndirilməlidir. 

Türkdilli etnoslar  arasında  ən qlobal problemlərdən biri də əlifba məsələsi idi. Doğrudur, müəyyən 

siyasi məqamlara, xüsusən Azərbaycan türkü ilə bağlı istər etnosun, xalqın adının dəyişdirilməsi,  istərsə də 

əlifba dəyişikliyi cəmiyyətdə pis qarşılanır, xalqın  psixologiyasına  mənfi təsir göstərir. Lakin bunanla belə 

reallıqdan da qaçmaq olmaz. Dilimizin və əlifbamızın adının  qısa bir müddət ərzində bir neçə  dəfə 

dəyişdirilməsi  siyasi əndişələrdən başqa bir şey deyildir. Müşahidələrimizə görə, həmin qısa 3-4  il 

müddətində «türk dili adı altında  bir neçə orta məktəb dərsliyi,  omonimlər sözlüyü və s. çap olunmuşdur. 

Prof. Tofiq Hacıyev  qeyd edir ki, 1936-cı ilə kimi dilimiz  «türk dili» kimi nəzərdə  tutulurdu. Yazmaqdan 

cana doymuşuq. Daha bu barədə  oxuculara  heç nə xatırlatmayacağam [6, 251]. 

Buradan prof. T.Hacıyevin narahatlığını duymamaq olmur. Axı əlifba dəyişikliyini, «milli iqtisadi, 

mənəvi və psixi itki hesab etməmək mümkün deyil» [7,  17]. 

Bir əsr ərzində  4 dəfə  əlifba dəyişdirməyi ağlabatan  həqiqət kimi qəbul etmək mümkün deyil.  Prof. 

Ağamusa Axundov  bu haqda  yazır: «Əlifbada  Azərbaycan xalqının bəxti gətirməyib. Tarix üçün  böyük 

olmayan cəmi  bircə yüzillikdə-XX əsrdə  xalqımız  istər-istəməz ərəb, latın, kiril əlifbaları  əsasında  

düzəldilmiş  dörd əlifbadan istifadə  etməli  olub… Əlifba məsələsi həmişə xalqın  ictimai və mədəni tərəq-

qisinə xidmət göstərən  bir məsələ olub. Təəssüf ki,  vaxtilə nə ərəbdən latına, nə də  latından kirilə  keçmək  

tədbirlərində xalq ona  layiq olan  səviyyədə  iştirak edib; daha doğrusu, onunla  lazımınca  hesablaşan ol-

mayıb» [1, 22-38]. 

Ədəbiyyat  

1.Axundov A.A.  Dil və ədəbiyyat. 2 cilddə. I c., Bakı: Gənclik, 2003, 660 s. 

2.Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1928-1920). Parlament (stenoqrafik hesabatlar).  2 cilddə. I c., Bakı: Azərnəşr, 1998, 

976 s. 

3.Ahmet Akgündüz. Belgeler gerçekleri  konuşuyor. 5 cilddə.Ic.,   İzmir: Nil yayınları, 1990, 1010 s.  

4.Bahaeddin Ögel. Prof. Dr Türk kültür tarihine giriş. 9 cilddə. Ankara: Kültür bakanlığı, 1991, 4603 s. 

5.Cəfərov N. Q. Azərbaycanşünaslığa giriş. Bakı: Nurlan, 2002, 600 s.  

6.Hacıyev T.İ. Azərbaycan ədəbi dili tarixi.  II hissə, Bakı: Maarif, 1987,   293 s. 

7.Hüseynov A. Diqqəti deyilənə artıraq  / Birinci Beynəlxalq Türkoloji  Qurultayın 75-ci  ildönümünə həsr  olunmuş  

elmi  konfransın  materialları. (6-7 mart 2001-ci il), Bakı: Ağrıdağ, 2001, s. 16-18 

8.Hüseynzadə Əli bəy. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir? Bakı: Mütərcim, 1997, 292  

9.Xəlilov B. Ə.Azərbaycan dili: dünən, bu gün. Bakı: Adiloğlu, 2004, 232s. 

10.Xudiyev N.M. Radio,  televiziya  və ədəbi dil.  Bakı: Azərnəşr, 2001, 660s. 

11.Mərdanov M., Quliyev Ə. Azərbaycan Təhsili Xalq Cümhuriyyəti illərində (1918-1920). Bakı: Çaşıoğlu, 2003,     

240 s. 

12.Yusifov M. İ. Dövlətçilik və dil. Bakı: Nurlan, 2004, 176 s.  

13.Первый Всесоюзный Тюркологический съезд. 26 февраля – 5 марта 1926 г. (Стенографический отчет). Баку: 

АССР, изд. при БК АКП (б) «Бакинский рабочий», 432 с.  

14.Тюркологическая конференция. Посвящается 40-летию I Тюркологического съезда.12-15 декабря 1966, 

тезисы докладов, Баку: изд. АН АзССР, Баку:  1966, 44 с. 

15.Türk Dünyası El  Kitabı. Üçüncü Cilt. Edebiyat.) Ankara:  Sistem ofset Matbaaçılık Limited Şirketi, 1992, 778 s.  

16. Türk Dünyası El  Kitabı. İkinci Cilt. Dil-kültür-sanat. Ankara: Sistem ofset Matbaaçılık Limited Şirketi, 1992,535 s.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

14 

 

LAMİYE VAGİFKIZI 

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

Bakı Dövlət Universiteti 

 

I BAKÜ TÜRKOLOJİ KURULTAYI`NDAN SONRA TÜRKİYE VE AZERBAYCAN`DA ORTAK 

DİL ÜZERİNE ÇALIŞMALAR  

 

Anahtar kelimeler: purizm, Türkçenin Azerbaycan diline etkisi, ortak dil, dillerin bir birine karşılık 

etkisi, yeni sözler, ortak kelimeler.   

 

After the I Turkological Congress about the common Turkic language in Turkey and Azerbaijan  

 

The article deals with one of actual problems of modern study of Turkic languages. In article the reasons 

influencing on language process are investigated. Given examples in the article indicate, that mentioned words are 

vernacular words (words of Turkish origin). Also in given article psychological and sociological bases of using of 

words of Turkish origin in the Azerbaijan language are investigated.  

Key words:  purism, influence of the Turkish language on the Azerbaijan language, common language, 

interaction, neologisms, vernacular Turkish words 

 

I Türkoloji Kurultay Türk halklarının hayatında dönüş, Türk edebi dilinin gelişmesinde ise dоğru bir 

adım oldu. Bildiğimiz gibi, burada оrtak türk edebi dili özellikle esas mesele idi.  

 Konuya eğilmeden önce Türk dünyasının çok iyi tanıdığı Halil Rza Ulutürk ve Bahtiyar 

Vahabzade'nin şiirlerinden birer tane örnek vermeği tercih ettik: 

   

“Etaj” “mertebe” sözün 

  

Deyin gat kelmesiyle 

  

Yeniden gur dilimi 

   

Ayselimin sesiyle (H.R.Ulutürk)

 

                                        *** 

   

Men guzeyli oldum, arzum güneyli; 

   

Ona çatammadım, çalışdım hayli (B.Vahabzade) 

  Okurlarımız yüzde yüz anlasın diye “çatammadım” Azerice sözcüğünün Türkçe “yetiştiremedim” 

anlamına geldiğini buraya ekledik. Şiirdeki “çatammadım” sözcüğünün Azerbaycan yazı dilinde “çata 

bilmedim” şeklinde yazıldığını da hatırlatmaya yarar var. Bahtiyar halk şairiydi, halkın şairiydi ve bu yüzden 

de halkın dilinden aldığını değiştirememiştir. 

  Makalemizde Azerbaycan'da yaranmış Dil Ortamı ve Türkiye'de uzun süre yazılar konusu haline 

gelmiş “Özleşme” Dil Devrimi: onun dilimize ve Türk diline etkisinden bahsedeceğiz. Hem de Azerice’de 

kullanmakta olan sözcüklerin kolaylık nedenlerinin açıklamaya çalışacağız. Açık konuşmak gerekirse gerek 

Türkiye'de, gerekse Azerbaycan'da Dil Devrimi veya özleşmeye herkes olumlu bakmamış ve bakmamaktadır 

[Cikiya:1971.69]. Biz 100'lerle Türk ve Azerbaycan şair ve yazarlarının eserlerinden sayısı belli olmuyan 

miktar yeni sözcükler topladık. Söz konusu sözcükler şair ve yazarlarımızın dilinde o kadar güzel bir şekilde 

kullanmış ki, bu kullanım şekline kimse karşı gelememiş ve gelememektedir. Zaman zaman Azerbaycan'ın 

radyo ve televizyonlarında ülkemizde yaygın bir hale gelmiş sık sık kullanmakta olan Türkiye türkşesi 

sözcüklerine karşı gelenler bulunmaktadır. Ama sonunda kayd edelim ki, karşı gelenler çok soyut bir şekilde 

konuşur, somut bir örnek veremiyorlar. Şunu hemen söyleyelim ki, Türkçeden dilimize sözcükler 90'lardan 

sonra, bağımsızlığa kavuştuğumuzdan sonra gelmeğe başladı. Bize göre bunun 1.nolu nedeni Toplunun alt 

ve üstyapısını temelli olarak yeniden kurulmasıydı. Tarihe geçmiş komunizm ve onunla ilgili sözcük, terim 

sloganlar, tam cümle halinde “ün” kazanmış deyimler objektif olarak dilimizden çıktı. Bugün halk o zamanla 

ilgili sözcük, ifade ve b. hiç hatırlamıyor bile. Halbuki o sözcükler bir büyük sözlüğü dolduracak kadar 

büyük bir kitap olabilir. Ünlü türkoloji bilgini Tevfik Melikli 2008 yılında yayınladığı “Türkoloji 

Problemler” kitabında Türkiye türkçesinde türetme yoluyla meydana getirilmiş ve Azericeye girmiş yeni 

sözler bölümünde Azericede kullanmakta olan açıklamak, açıklama, araştırma, çağdaş, gündem, kimlik, 

olay, özel, özelleştirmek, sonuç, soykırım, yazar, yetkili, sıcak gibi sözcüklerin anlamın açıklamasını 

vermiştir. Yine orada erken seçim (seçki) canlı yayım, sıcak ilişkiler, millet vekili, cep telefonu gibi 

tamlamaların da ortaklaşa kullanılmakta olduğunu yazmıştır (T.Melikli. Türkoloji Problemler. Bakı. 

2008.s.173-175). Gerçek durum incelemek olursa T. Meliklinin örnekleri çok az saydadır.  

Bugün Azerbaycan'da yaranmış Dil Ortamı sonucunda dilimizde bir gereksinim gereği bir hayli 

sözcük Türkiye Türkçesinden alınmıştır: Durum, olay, yayım, önem, soyadı, yetersay, özelleştirmek, ateşkes 

---