119
Ə.Cavad yaradıcı tərcüməçi idi. Orijinalın ruhuna, mayası-
na, məna incəliklərinə sədaqət onun tərcüməçi mənliyini buxov-
laya bilmirdi. Buna görə də şair hər cür hərfi tərcümə qəliblərin-
dən uzaq idi. Onun tərcüməsində misraların sayı bəzən arta, bə-
zən də azala bilər, yaxud hər hansı bir xüsusi isim (coğrafi ad)
orijinaldakından fərqli olaraq ilk beytdə yox, ikinci, hətta üçüncü
beytdə verilə bilər, təki mətləbin poetik məna tamlığı qorunub
saxlanmış olsun. Mütəxəssislərin fikrincə o, Ş.Rustavelinin poe-
ması üzərində işlərkən əsərin vəznini saxlasa da dörd misralıq
bəndlərin qafiyə sistemində (aaaa) dəyişiklik etməli olmuş, aaba
qafiyələndirmə yolu ilə getmişdir. İlk baxışda bu, əsərin forma-
sının azacıq da olsa təhrifi deməkdir. Lakin digər tərəfdən bu
addım mütərcimi hər bənddə dörd həmcins qafiyə işlətmək buxo-
vundan xilas etmiş, bəndlərdəki məzmunun daha dəqiq və aydın
ifadəsini təmin etmişdir. Hələ orasını demirəm ki, Ə.Cavadın bu
tərcümədə tətbiq etdiyi qafiyələndirmə üsulu klassik şerimizdə və
folklor nümunələrində geniş işlədilən və Azərbaycan oxucusunun
öyrəncəli olduğu bir üsuldur. (Hamı bilir ki, bizim qoşmalarımız
birinci bəndini çıxmaq şərtilə bir qayda olaraq aaba üsulu ilə
qafiyələnir).
A.S.Puşkinin “Tunc atlı” poemasının ikinci hissəsində Ne-
va çayının daşıb Petroqrada çox böyük ziyanlar vurduqdan sonra
öz yatağına çəkilməsi, maraqlı və geniş bir təşbih silsiləsi əsasın-
da təsvir olunur. On dörd misradan ibarət bütöv bir bənddə daş-
qından sonrakı çay kəndi çapıb-talamış, kəndliləri qarət etmiş
quldurlar dəstəsi ilə müqayisə olunur.
Но вот насытясь разрушеньем
И наглым буйством утомясь,
Нева обратно повлеклась,
Своим любуясь возмущеньем.
И покидая с небреженьем
120
Свою добычу. Так злодей,
С свирепой шайкою своей
В село ворвавшись, ломит, режет,
Крушит и грабит: воплы, скрежет,
Насилье, брань, тревога, вой!..
И грабежом отягощенны,
Боясь погони, утомленны,
Спешат разбойники домой,
Добычу на путь роняя.
Ə.Cavad poemanın bu parçasını 14 yox, 12 misrada verir,
Nevanı da üçüncü misradan götürüb birinci misraya çıxarır. La-
kin başlıcası budur ki, Puşkinin mətnində əksini tapan təşbeh
silsiləsini tərcüməçi Azərbaycan dilində müvəffəqiyyətlə yaradır:
Nəhayət ki, Neva doydu çapğından,
Yoruldu yaramaz iş yapdığından.
Öz çılğınlığından zövq ala-ala
Qənimətlərini sayğısızlıqla
Dağıdıb ətrafa, çəkildi.Kəndə
Xain dəstəsilə quldur girəndə
Böylə talan edər, doğrar, devirər,
Hər yerin altını üstə çevirər.
Zorlama, sızlayış, söyüş, həyəcan...
Qarətdən doyaraq, yaxalanmaqdan
Qorxaraq quldurlar dönərlər geri,
Dağılar ətrafa qənimətləri.
(A.S.Puşkin. Tunc atlı, Azərnəşr, 1937, səh.14)
Göründüyü kimi, orijinaldakı bütün əsas tərkib hissələri,
obrazlar sistemi, daşqın hadisəsinin dinamikası tərcümədə usta-
121
lıqla qorunub saxlanmış, həm də Puşkin sənətinin rus ədəbi dili
üçün örnək olan şeriyyəti heca vəzninin ən çox yayılmış on birli-
yi əsasında tam axar-baxarı ilə ehya edilmişdir. Yenə də Puşkinin
“Padşahın ölmüş qızı və yeddi bahadır”, “Qızıl xoruz” nağılları-
nın Ə.Cavad qələmindən çıxmış Nizami Muzeyində qorunan tər-
cümələri də beləcə gözəl təsir oyadan yüksək səviyyəli yaradıcı-
lıq əməyinin bəhrəsidir.
Ə.Cavadın dilimizə çevirdiyi irihəcmli əsərlər arasında
“Pələng dərisi geymiş pəhləvan” poeması xüsusi yer tutur. Qonşu
gürcü xalqının mənəviyyat xəzinəsinin 800 ildən bəri parlaqlığını
itirməyən bu ən qiymətli incisi, Gürcüstan renessansının çox gör-
kəmli nümunəsidir. Məlum olduğu kimi, Ə.Cavad böyük fasilə-
lərlə də olsa, Gürcüstanda yaşamış, ailə üzvlərilə birlikdə istira-
hətini çox vaxt bu təbii gözəlliklər diyarının yaylaqlarında keçir-
miş, qonşu xalqın yaradıcı ziyalıları ilə dostluq etmişdir. Onun ilk
və yeganə məhəbbətinin də toxumu Gürcüstanın gözəl guşələrin-
dən olan Acarıstanda çalışdığı zaman şairin qəlbinə düşmüş, boy
atıb bar vermişdir. O, qonşu diyarın ürəkaçan mənzərələrini, gur
dalğalı Rion çayını, Suramın sıx ormanlarını, Minqreliyanın xe-
yir-bərəkət təminatçısı olan qalın qarlı qışını, ənənəvi gürcü toyu-
nu, insanda xoş duyğular oyadan Kaxetiya şə-rabını, vətənpərvər,
qonaqsevər gürcü dostlarını səmimiyyətlə vəsf etdiyi “Gürcüs-
tan” (1929) şerinin müəllifidir. Şairin məşhur səhnə ustası
Y.P.Orbelianiyə həsr etdiyi eyni adlı şeri də (1935) elə bu ruhda
yazılmışdır:
Gürcüstan qəşəngdir, buna yox sözüm,
Gəzərkən yurdunda sevinir gözüm.
Gürcü yaxşı dostdur, görmüşəm özüm...
122
Ə.Cavad gürcü dilini bilirdi. Bununla belə, “Pələng dərisi
geymiş pəhləvan”ı tərcümə edərkən yenidən aylarla Gürcüstanda
qalmış, öz gürcücəsini təkmilləşdirmiş, Rustavelinin əsəri ətrafın-
da axtarışlar aparmış, Gürcüstan Elmlər Akademiyasının Ş.Rus-
taveli adına Ədəbiyyat İnstitutunun və Tbilisi Dövlət Universite-
tinin bu sahədə tədqiqat aparan görkəmli alimləri ilə görüşüb
məsləhətləşmiş, öz tərcümələrindən parçaları dilimizi yaxşı bilən
ziyalılara oxumuşdur.
30-cu illərin faciəli hadisələrilə əlaqədar olaraq Ə.Cavadın
tərcüməsi vaxtında çap olunmadı. S.Vurğun, M.Rahim və S.Rüs-
təm onlara verilmiş sətri tərcümə əsasında “Pələng dərisi geymiş
pəhləvan”ın poetik tərcüməsini hazırlayıb 1940-cı ildə nəşr
etdirdi. Ə.Cavadın tərcüməsi isə 1962-ci ildə Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat Muzeyinin
fonduna daxil olmuş, başda filologiya elmləri doktoru Ə.Mirəh-
mədov olmaqla bir qrup əməkdaş onu nəşrə hazırlamışdır. Əlyaz-
masının bəzi səhifələri hələ muzeyə gətiriləndən əvvəl itmiş oldu-
ğundan həmin səhifələr vaxtilə Ə.Cavadın özünün, sonralar isə
D.Əliyevanın hazırladıqları sətri tərcümələr əsasında bərpa edil-
mişdir. Vaxtilə muzeyin direktoru olmuş bu sətrlərin müəllifinin
xahişilə, çatışmayan səhifələri müqavilə əsasında tərcüməçi-şair
Ə.Ziyatay şerlə işləmişdir. Ədəbi əlaqələr sahəsində tanınmış
alim, gürcü dilini doğma dili kimi sərbəst bilən filologiya elmləri
doktoru mərhum D.Əliyeva şəhadət verirdi: “Əsəri orijinalla tu-
tuşduranda aydın oldu ki, öz işinə tam məsuliyyətlə yanaşdığın-
dan Ə.Cavad tam mənası ilə orijinala yaxın, onun ruhunu verə bi-
lən, Ş.Rustaveli dühasına layiq bir bədii tərcümə yaratmışdır”
(Sitat poemanın Ə.Cavad tərəfindən edilmiş tərcüməsinə müqəd-
dimədən götürülmüşdür. “Elm” nəşriyyatı, 1978, səh.12) Gürcü
ədəbiyyatını, Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrini yaxşı öyrənmiş
mərhum Dilarə xanımın verdiyi yüksək qiymətə inandığım və
123
tərcüməni hələ əlyazmasında dönə-dönə oxuyub onu təsdiq etdi-
yim üçün bu tərcümənin üstünlükləri haqqında sözü burada qur-
tarır, poemanın azərbaycancasından bəzi bəndləri eynilə verir və
Ə.Cavadın rəvan tərcüməsi haqqında mühakimə yürütməyi oxu-
cuların öz öhdəsinə buraxıram:
Eşqə düşən adamların ərəblərdə ismi “Məcnun”;
Çünki vəslə çatmayınca divanəlik şüğlü onun.
Can ataraq ülviyyətə aşiq haqqa yaxınlaşır,
Miskinlərsə hər gün, hər an başqasına olur məftun.
Aşiqlərin şirin dili, günəş kimi gül camalı,
Fərasəti, qoçaqlığı, bol dövləti, hədsiz malı.
Düşmən yenən gücü-səbri, düşüncəsi olmalıdır,
Bundan məhrum olan kəsi heç də aşiq saymamalı!
Heç bir kəsə açmamalı öz sirrini aşiq olan,
El içində ah çəkəndə yar inciyər çünki ondan.
Heç bir şeylə bildirmədən sevdasını, duyğusunu,
Eşq atəşi təsəllidir, iztirablar−aşiqə can.
124
СОН
СЮЗ
ЯВЯЗИ
iyazi Axundzadə öz məqaləsində Ə.Cavadın “Sədəf”
adlı bir romanı olduğunu göstərir. Lakin ailənin tifaqı-
nın dağılmasından sonra bu əsərin də itdiyini qeyd edir. Ə.Cava-
dın ədəbi mühakiməsinə həsr edilmiş yığıncaqların bəzi protokol-
larından, şairin bu yığıncaqlardakı hücumlara verdiyi cavablar-
dan, nəhayət, M.C.Bağırovun adına yazdığı bir ərizədən (ərizənin
ilk, qaralama variantı Nizami muzeyinin fondunda qorunur)
göründüyü kimi, şair həqiqətən də iri həcmli bədii nəsr sahəsində
qələmini sınamış, çağdaşı olduğu hadisələrdən, yeni cəmiyyətin
həyatından, qadın azadlığı məsələsindən bir roman yazmışdır.
Əsər üzərində işlərkən geniş müşahidələr aparmış, Əli Bayramov
adına qadınlar klubunun fəalları ilə üç il əlaqə saxlamışdır. Əsər
hazır olandan sonra onun böyük bir hissəsini (150 səh) Yazıçılar
İttifaqının o zamankı məsul katibi ilə birlikdə oxumuşlar, məsul
katibin işi çox olduğundan onun romanla tanışlığı bununla da
bitmişdir. Lakin həmin məsul katib yığıncaqların birində, yumşaq
desək, çox namünasib bir atmaca atmağa fürsət tapıb hamının
N
125
qarşısında özünü belə sığortalamışdır: “Bu barədə (Ə.Cavada) bir
sual da verdim ki, nə üçün (əsərdə) bir müsavatçı tipi verməmi-
sən?”
Ə.Cavad “Sədəf” romanının makinə nüsxələrini Yazıçılar
İttifaqının rəhbərlərindən M.K.Ələkbərliyə, Xalq Maarif komis-
sarı Müseyib Şahbazova, MK katibi Ruhulla Axundova təqdim
etmiş, üstündən xeyli keçəndən sonra əsərin taleyilə maraqlanan-
da ona məlumat vermişlər ki, roman oğurlanıbdır. Romanın itmə-
yi azmış kimi, onu oxuyan məsul işçilərdən biri bu əsəri ilə bağlı
Ə.Cavada qarşı çox ağır ittihamlar irəli sürür, onun müəllifi barə-
sində kəskin tədbirlər görülməsində təkid edirdi. Şairin M.C.Ba-
ğırova ərizəsindən notlar: “O, əsərimin mənfi qəhrəmanının söy-
lədiyi sözləri seçib mənim müsavatçılığı təbliğ etdiyimi “sübut”
etməyə çalışır... mənim yalnız Azərbaycan Sovet Yazıçıları İttifa-
qı sıralarında deyil, Sovet Azərbaycanında qalmağımı da sual al-
tında göstərir. Nə üçün? Mən hansı xəyanətlərdə bulundum? Gü-
nahım nədir ki, bəzi yoldaşlar öz acıqlarını məni təhqir etmək, al-
çaltmaqla isbat etmək istəyirlər, məni Azərbaycanda yaşamaq hü-
ququndan məhrum etmək istəyirlər?” Protokolların, xüsusən Ba-
ğırova ərizənin qaralamasının xəzan yarpaqları tək saralmış, bəzi
yerləri ovxalanıb tökülmüş səhifələrindəki bu məlumatı oxuyub
özün-özünə suallar verməli olursan:
Yetkin bir sənətkar, bitkin bir qələm sahibi o zamankı ro-
man qıtlığı şəraitində öz epik əsərini işıq üzünə çıxarmaq üçün
niyə mütləq Mərkəzi Komitədə, Xalq Maarif komissarlığında və
digər “yuxarı” idarələrdə işləyən “qazdan ayıq” məsul işçilərə
təqdim etməli imiş? Tənqidçi M.K.Ələkbərli bilmirdimi ki, bu
müddəanı heç bir alim, heç bir tənqidçi qəbul edə bilməz:
“Ə.Cavad müsavatı razoblaçat edib ortalığa qoymuş, fəqət bunu
axıra qədər etməmişdir. O, səmimi deyil. Onda mənfi tip olduqca
səmimi danışır...” Bəs onun qələm yoldaşı olan “məsul katib”in
126
əsas vəzifəsi yeni bədii əsərlərin meydana çıxması üçün istedadlı
yazıçılara şərait yaratmaq, onların təzə əsərlərinə Yazıçılar İttifa-
qında və jurnal redaksiyalarında “yaşıl küçə” açmaq deyildimi?
Nəhayət, romanda bir müsavatçı tipi verilmədiyi barədə təkidlə
söylənən irada, mənfi qəhrəmanın dilindən alınmış söz və ifadə-
lərdən müəllifə qarşı ittihamnamə kimi istifadə olunduğuna nə
deyəsən? Bu ki, yaradıcılıq sahəsində əsil diktatorluq siyasətinin
təzahürü idi?! Hələ mən son iradda “müsavatçı” sözü ilə yanaşı
gedən “tip” kəlməsinə də diqqəti cəlb etmək istərdim. Yəni müsa-
vatçı surəti, yaxud obrazı yox, məhz “tipi”! Tip, tipik, tipikləşdir-
mə sırasından yox, məhz mənfi xasiyyətlərin daşıyıcı mənasını
verən “tip”dən söhbət getdiyinin yəqin ki, hörmətli oxucu da fər-
qinə varır. Məsul katibin sualında tip sözü, pis davranışlı, zəh-
lətökən adam haqqında “filankəs tipin biri tipdir” həqarətində ol-
duğu çalarda işlədilmişdir.
Ə.Cavad yüksək mədəniyyətli və uca mənəviyyatlı Azər-
baycan ziyalısı idi. Öz xalqının azadlıq və istiqlaliyyəti uğrunda
ardıcıl olaraq mübarizə aparan şair üçün Azərbaycanın səadəti,
xoşbəxtliyi başqa bir xalqın zəlaləti və bədbəxtliyi əsasında quru-
la bilməzdi. O, bütün xalqların azad və müstəqil yaşadığı dünya
gülşənində müxtəlif xalqlara məxsus güllər, çiçəklər arasında
Azərbaycan ətirli, Azərbaycan rəngli möcüzəni də həmişə gör-
mək istəyirdi. Bu təşbeh bizi reallıqdan uzaqlaşdırmasın. Bir qə-
dər yuxarıda deyildiyi kimi, Ə.Cavadın şair, sənətkar mənəviyya-
tının bəhrələndiyi dünya məxəzləri arasında ingilis dramaturgi-
yası, rus, Ukrayna lirikası, gürcü epik şeri və s. vardı. Həm də
Əhməd Cavad bu mənbələri oxumaq, feyz almaqla kifayətlənmir,
dünya ədəbiyyatı klassiklərinin ən yaxşı əsərlərilə həmvətənlərini
öz dilimizdə yaxından tanış etmək üçün böyük yaradıcılıq zəhmə-
tinə qatlaşırdı.
127
Ə.Cavadın “Sədəf” adlı romanının başına gəlmiş qəziyyə
məlumdur. Ə.Saləddin onun “İki düşmən” və “Leyla” adlı heka-
yələr, bəzi ssenari və librettolar da yazdığını, habelə Azərbaycan
dilinin qrammatikası və Dağıstan xalqlarının tarixi mövzularında
əsərləri olduğunu göstərir. Lakin bunlarsız da Ə.Cavad Azərbay-
can ədəbi-ictimai fikir tarixində görkəmli xalq şairi, azadlıq və
istiqlaliyyət uğrunda alovlu mübariz, məhsuldar tərcüməçi və
publisist kimi tanınır. Ən böyük arzularının həyata keçdiyi doğma
yurdunda, eləcə də Türkiyə, İran, İraq, Dağıstan, Gürcüstan və b.
kimi dilimizin anlaşıldığı ölkələrdə Ə.Cavad istedadının saysız-
hesabsız pərəstişkarları vardır. Əsərlərinin yeni nəşrləri, ya-
radıcılığı ətrafında aparılan tədqiqatlar, yazılan, çap edilən kitab
və məqalələr onun irsinə ictimai marağın getdikcə genişləndiyinə,
zəngin ədəbi irsinin yeni həyatda yaşamağa başladığına dəlalət
edir.
M.Ə.Rəsulzadə hələ 1922-ci ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi
“Azərbaycan Cümhuriyyəti” kitabında Ə.Cavadı bir sənətkar
kimi yüksək qiymətləndirmiş, onun adını S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir,
H.Cavidlə bir sırada çəkərək göstərmişdir ki, Azərbaycan oxu-
cusu “Sədini, Tolstoyu və dünyanın digər məşhur ədiblərini an-
lamaq üçün əvvəlcə bu adı çəkilən öz sənətkarlarının yaradıcılığı-
nı öyrənməlidir”. “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərində isə
Ə.Cavadın “Qoşma” kitabını ədəbiyyatımızın klassik nümunə-
lərindən H.Cavidin “Şeyx Sənan”, M.Hadinin “Eşqi-ilahi”,
C.Cabbarlının “Qız qalası” əsərləri ilə yanaşı tuturdu. M.Ə.Rəsul-
zadənin fikrincə, Azərbaycan xalqı öz tarixinin ən həyəcanlı gün-
lərində milli respublika quruculuğu ilə məşğul ikən “ədəbiyyat bu
həyəcana tərcüman olur, milli istiqlal günlərinə yaxınlaşmanın
şövq və sevinci içində yaşayır, bütün ümidini böyük həssaslıqla
tərənnüm edirdi”. Milli qurtuluş hərəkatını qəlbin incə tellərinə
təsir göstərən bir ustalıqla əks etdirmək keyfiyyətinə görə bu
128
kitabda Ə.Cavadın “Nədən yarandın?” şeri nümunə gətirilir və
əsər lirizmin bariz nümunəsi kimi təqdir olunurdu.
Bu yazını mühacir şairlərimizdən Əhməd Qaracanın, Əh-
məd Cavadın əziz xatirəsinə həsr etdiyi və elə onun “Nədən ya-
randın?” əsəri kimi də yığcam, dərin mənalı “Nasıl var oldun?”
şeri ilə qurtarmaq istəyirəm.
Səni görüncə
Qısqandı gözəlliyinə,
Axdı ulduzlar
Göy üzünün maviliklərinə -
Sən ulduzların
Axışından var oldun.
Dadlı bir təbəssüm,
Dadlı bir baxış
Eşqin əbədi möcüzəsidir -
Sən aşiqlərin
Baxışından var oldun.
Aydınlıqsan,
Nur səpərsən işım-işım
Yer üzünə, göy üzünə -
Sən “mələklərin gülüşündən” var oldun,
Misralarımda adı var,
Dodaqlarımda mavi Xəzərimin
Duzu var, dadı var.
Azərbaycan, odlu yurdum,
Sən “qəlbimin vuruşundan” var oldun!
20 may 1992-ci il
129
MÜNDƏRİCAT
Əhməd Cavadın 120 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı......................3
Tale yazısından səhifələr ..............................................................5
Əhməd Cavadın kitabları............................................................37
Yolun başlanğıcı ........................................................................47
Göy gölün göz yaşları ................................................................63
Məhəbbətin qanadında ...............................................................73
Epik təhkiyənin imkanları ..........................................................87
Poetikasından notlar ...................................................................98
Məhsuldar tərcüməçi ................................................................115
Son söz əvəzi ............................................................................124
130
Bəkir Nəbiyev
“Əhməd Cavad”
Nəşriyyatın direktoru: Cavid Cəfərov
Texniki redaktor: Alik Xankişiyev
Çapa imzalanıb: 01.10.2012.
Formatı: 60x84
1
/
16
. Həcmi: 8 f.ç.v. Tiraj: 500.
“Proqres” nəşriyyatında nəşr olunub.
Ünvan: İ.Qutqaşınlı 97/2. Tel: 012 510 02 80.
E-mail: mail@proqres.com. Web: www.proqres.com
Dostları ilə paylaş: |