Microsoft Word amirova ayten doc
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.5.X əz ər d ənizind ə ba ş ver ən t əbii hidrometeoroloji da ğıdıcı hadis əl ər
35
müşahidə edilir. Samur-Dəvəçi ovalığında, Xəzər dənizində baş verən dalğalardan yaranan daşqın və subasması geniş əraziləri əhatə etmişdir. Onun nəticəsidir ki, təkcə 2003 və 2007-ci illərdə baş vermiş daşqın və subasma hadisələri ölkə iqtisadiyyatına 50 mln. manatdan çox zərər dəymişdir.
dağıdıcı hadisələr Azərbaycanın Xəzər akvatoriyasında dağıdıcı hadisələrdən biri buz bağlama hadisəsidir. Bu təbii proses əsasən qış aylarında Xəzərin Şimal hissəsində ilin soyuq dövründə daha çox müşahidə edilir (şək.1.1). Lakin Orta və cənubi Xəzərdə buz bağlama demək olarki müşahidə edilmir. Xəzərdə anomal buz hadisəsi 1920-ci və 1953 –cü illərdə müşahidə edilmişdir.1920-ci ilin soyuq qışında Orta Xəzərdə sahil zonalarında güclü buz bağlama hadisəsi olmuşdur. 1953-cü ilin qışında Xəzərin şimalında orta Xəzərdə Abşeron sahillərində güclü buz bağlama hadisəsi dənizdə buz dreyfi əmələ gətirmiş və belə buz axınları Orta XəzərəёAbşerona qədər hərəkət edərək dənizdə və sahildə olan hidrotexniki qurğularё gəmilər və xüsusən Dəniz Neft-Qaz təsərrüfatı üçün böyük təhlükələr yaratmışdır. Təhlükəni aradan qaldırmaq üçün hətta xüsusi təyyarələrdən və toplardan istifadə edərək buz örtüklərini parçalamışlar.
36
Şə kil 1.1. Xəzərdə buz örtüyünün müvafiq olaraq yumşaq, mülayim və sərt qış aylarında olduğu sahələr. Dayanıqlı (1) və üzən (2) 1 2 37
Güçlü dalğalanma. Xəzər dənizi özünün dağıdıcıqasırğalı küləkləri və təbii fəlakətləri ilə olduqca güclü fərqlənir. Xəzər dənizində güclü dalğalanma əsasən sürəti 20-25 m/san-dən çox olan şimal və şimal-qərb küləkləri zamanı baş verir. Belə küləklərdə küləyin davamiyyətindən asılı olaraq açıq dənizdə dalğanın hündürlükləri 5-8 m arasında dəyişir. Lakin daha çox sürətə malik küləklərdə dalğanın hündürlüyü bundanda çox olur (şəkil 1.2). Xəzər dənizində instrumental müşahidələr aparılan dövr ərzində ən güclü dalğa hadisəsi 20-21 noyabr 1957-ci ildə baş vermişdir. Həmin tarixdə Neft Daşları rayonunda dənizin 10-12 m dərinliyə malik hissəsində şimal istiqamətli küləyin sürəti 10-10ё5 m-ə qədər yüksəlmişdir. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə həmin küləklərdə dənizin müşahidə aparılmayan thissəsində dalğanın hesabi hündürlüyü 14ё5 m olmuşdur. Güclü külək və dalğalanma hadisəsi həmin dövrdə Neft Daşları estakadalarına xeyli ziyan vurmuşdur. Dalğalanma şəraitinə görə Xəzər dənizi dünyanın təlatümlü dənizləri ilə bir sırada durur. lboyu, xüsusilə qış aylarında tez – tez təkrarlanan fırtınalı küləklə dənizdə çox güclü dalğalanmaya səbəb olur. Bir sıra tədqiqatçılar küləyin gücü ilə dalğa göstəriciləri arasında aslılığın dərəcəsini tədqiq etmişlər. Bu istiqamətdə ə n çox tədqiqatlar Abşeron akvatoriyası eyni zamanda dalğaların dənizin qalan bölgələrindən daha uzun olması ilə fərqlənir. Burada açıq dənizdə dalğaların uzunluğu 100 m-ə çatır.
38
Şə k.1.2. Şimal və şimal-qərb istiqamətli küləklərdə dalğaların hündürlüyü
Orta və Cənubi Xəzərdə dəniz cərəyanlarının sürətinin öyrənilməsi göstərir ki, Abşeron yarımadası və astanası sahəsində onların sürəti daha böyükdür. Neftdaşlarında fırtına zamanı dəniz cərəyanları daha sürətli olmaqla, dəniz suyunun qalın qatını hərəkətə gətirir. Ümumiyyətlə, bütün Xəzər dənizində ən güclü külək Abşeron bölgəsində müşahidə edilir. Bəzi məlumatlara görə Neft Daşlarıında küləyin sürəti 40 m/san-ə çatır (belə həddən artıq güclü külək 50 ildə
39
bir dəfə müşahidə edilir). Xəzər dənizində mənşəyinə görə küləyin təsiri ilə əmələ gələn dreyf cərəyanları, suyun sıxlığının müxtəlifliyindən yaranan cərəyanlar və kompension cərəyanlar mövcuddur.Xəzərdə dreyf cərəyanlar daha geniş yayılmışdır. Xəzər dənizinin cərəyanlarına aid tədqiqatların təhlili göstərir ki, 4 – 5 bal gücündə külək əsən zaman cərəyanlar 50 % küləklə eyni istiqamətə yönəlir, 6 – 7 balda 70%, 8 – 9 bal gücündə küləklərdə cərəyanın istiqaməti küləyin istiqaməti ilə üst – üstə düşür. 4 – 5 bal gücünə malik küləklər zamanı dreyf cərəyanlarının istiqaməti 20 sm/san, 6 balda – 60 sm/san-yə çatır. Adətən küləksiz havada dəniz suyu sakit olur, yaxud əvvəlki küləklərin təsiri altında yaranmış müxtəlif istiqamətli zəif cərəyanlar müşahidə edilir. Xəzərin əsas cərəyanları qərb sahil boyu şimaldan cənuba hərəkət edir və dəniz sahilinin konturuna paralel olaraq şərqə meyl edərək, şərq sahili boyu şimala hərəkət edir. Bu cərəyanlar Xəzər dənizində ən çox təkrarlanan – Şimal küləkləri (Şimal – qərb, şimal, şimal – şə rq) hakim olduğu zaman yaranır. Bu cərəyanın yaranmasına dənizin şimal – qərb sahilyanı zonasında Volqa çayısularının təsiri də özünü göstərir. Belə sadə olan cərəyan sistemi Orta Xəzər bölgəsi üçün rəvan sistemdir. Burada qərb sahilboyu cənuba hərəkət edən dəniz cərəyanı Abşeron yarımadasına çatdıqda sanki haçalanır və onun daxili qolu şərqə meyl edərək Türkmənistan sahillərinə tərəf yönəlir. Lakin sahil zonasına çatmazdan o cənubi Xəzərdən orta Xəzərə daxil olan cərəyana qoşularaq, şimala hərəkət edir. Şərq sahillə şimala hərəkət edən dəniz cərəyanının güclü daxili zonası sahil əyrilikləri təsiri ilə qərbə meyl edir və qərb sahilboyu şimaldan gələn cənuba hərəkət edən cərəyana qovuşaraq, Orta Xəzərdə qapalı siklon sirkulyasiyası əmələ gətirir.
Cənubi Xəzərdə cərəyanlar Orta Xəzərə xas olan bu sadə sistemdən öz mürəkkəbliyi ilə fərqlənir. Bu sistemi mürəkkəbləşdirən ikinci dərəcəli sistemlərə Abşeron yarımadasından cənubda antisiklon (saat əqrəbi istiqamətli) sirkulyasiyasının əmələ gəlməsi, Abşeron astanasından cənuba şimal – qərb cərəyanlarının bir qolunun cənub – qərbə meyl etməsi, şərq qolun isə sola meyl edərək, şərq sahillə şimala yönələn cərəyana qovuşmuşdur. Cənubi Xəzərin geniş
Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|