Metodologiya4
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üsul əl‐Fiqh
13 Müasir ərəbdilli lüğətlərdə “metodologiya” sözünün müxtəlif mənaları göstərilir. Bu lüğətlərdə məlum söz ya yuxarıda adını çəkdiyimiz “Webster’s New World College Dictionary” lüğətində göstərilmiş məna çərçivəsində, ya da “metod” sözünün verdiyi semantik ifadə daxilində izah edilir. Ərəbdilli lüğətlərin əksəriyyətində məlum sözün mənasının izahı zamanı onların tərcümə olunduğu əcnəbi lüğətlərə istinad edilir. Qahirə Ərəb Dili Akademiyasının nəşr etdirdiyi “Fəlsəfə” izahlı lüğətində “metodologiya” sözünün mənası bu şəkildədir: “Metodolo‐ giya, ümumiyyətlə, metod anlayışını və müxtəlif elmlərə aid metodları öyrənən məntiq elmi sahələrindən biridir” 1 .
Əbdürrəhman Bədəvinin müəllifi olduğu “Fəlsəfə ensiklope‐ diyası”nda isə metodologiya adı altında metodlar və məntiqi təfəkkür birlikdə nəzərdən keçirilir 2 . Müxtəlif müəlliflər “metod” və “metodologiya” sözlərini onların lüğəvi mənalarından o qədər də fərqli olmayan terminoloji mənalarda işlətmişlər. Ancaq xüsusi hallarda və ümumi ideya çərçivəsində bu sözlərə müəyyən mənanın kəsb etdirilməsi halları da istisna edilmir. Biz bu kimi fərqlərə toxunmağı özümüzə lazım bilmirik. Ərəb müəlliflərinin çoxu bu sözlərin istifadəsi zamanı onların ərəb‐islam irsindəki mənaları ilə ingilis və fransız dillərindəki, xüsusilə də bu iki dildə yazılmış ixtisas lüğətlərindəki mənalarının tərcümə variantlarını bir‐birinə uyğunlaşdır‐ mağa çalışmışlar. Həmçinin, elə mənalardan da çıxış edilir ki, bu mənalar “metod” sözünə müəyyən məxsusi semantik çalarlıqla ümumi ideoloji çərçivə arasında ortaq məna qazandırır. Şübhəsiz, bu cür termin idrak vasitələri ilə, elmi həqiqəti əldə edərək təfəkkürə nəzarət yolu ilə informasiyanın qazanılmasında idrak fəaliyyətini müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunan ümumi qaydalarla bağlı olan epistemologiyanın bir tərəfi kimi başa düşülür 3 . Sonralar “metodologiya” adlandırılacaq sahə ilə həm qədim yunan, həm də ərəb‐islam mədəniyyətlərində “məntiq” adlandırılan elm sahəsi, eləcə də islam terminologiyasının “fiqh elminin metodları” (Üsul
1 əl-Mö`cəm əl-Fəlsəfi (“Fəlsəfə” izahlı lüğəti). Ərəb Dili Akademiyasının nəşrləri. Qahirə, 1979. 2 Əbdürrəhman Bədəvi. əl-Mövsuə əl-Fəlsəfiyyə (Fəlsəfə ensiklopediyası). Beyrut, “əd-Dirasat vən-Nəşr” müəssisəsi, 1984. 3 Əbdürrəhman Bədəvi. Mənahic əl-Bəhs əl-Elmi (Elmi tədqiqat metodları). Qahirə, “Dar ən-Nəhzə əl- Ərəbiyyə” nəşriyyatı, 1963, səh. 5. 14 meyarları” (meyar əl‐Elm, meyar ən‐Nəzər (İmam Qəzali üçün xarakterikdir) istilahları bir‐biri ilə uyğunluq təşkil etmişdir. “Onlar deyirlər ki, məntiqi qanunauyğunluqları dərindən öyrənmək lazımdır. Bu doğrudur, ancaq məntiq yalnız onlara məxsus deyildir. O, bizim kəlam elmində “mühakimə” adlandırdığımız qaydalardan ibarətdir. Onlar onun təbirlərini əlavələrlə məntiq elminə çevirmişlər. Bəzən biz onu (məntiq elmini – mütərcim) “mübahisə” (cədəl), bəzən də “idrak məsələləri” (mədarik əl‐üqul) adlandırırıq” 1 . Aydın olur ki, “metod” və “metodologiya” terminləri, idrak vasitələri, məntiq elmi, fəlsəfi epistemologiya və hər hansı bir bilik sahəsi üzrə tədqiqat üsullarının arasında sıx əlaqə vardır. Ancaq bütün bu terminlər qnoseoloji aspektdə istifadə olunur. Qnoseologiya isə rasional və irrasional varlıq aləmini, fərd və kollektiv halda insanları öyrənir. Ancaq sonda qnoseologiyanın obyekti olan bilik bəşəri idrak və təfəkkürün məhdudluğundan dolayı nisbidir.
əlaqədardır? a. İdrak vasitələri b. Məntiq v. Tədqiqat üsulları q. Qnoseologiya
Madam ki, bilik özünün müxtəlif sahələri üzrə metodoloji fəaliyyət istiqamətini təmsil edir, onda biz düşünürük ki, metodologiya bilik ətrafında bir sıra fərziyyələri ortaya atacaqdır. Eləcə də fikirləşirik ki, bu fərziyyələr üç sahədə öz əksini tapa bilər 2 : 1. Savadlı və ya tədqiqatçı insanla bağlı fərziyyələr: məsələn, əqli mühakimədə səmimilik, açıqlıq, doğruluq, əhatəlilik və s. bu qəbildəndir. 2. Tədqiqi bilik mövzusu ilə əlaqəli fərziyyələr: biliyin kəsbi üçün problemin qoyulması, biliyin təkrar əxz edilməsi üçün mövzunun təyin edilməsi, təcrübə üçün mövzunun müəyyənləşdirilməsi və s.
1 Əbu Hamid əl-Qəzali. Təhafüt əl-Fəlasifə (Filosofların tutarsızlığı). Tədqiq edən: Süleyman Dünya. Qahirə, “Dar əl-Məarif” nəşriyyatı. Çap ili göstərilməyib, səh. 5. 2 Faris Eşti. Mədxəl ila əl-Mənhəciyyə fil-ülum əl-İctimaiyyə (Sosial elmlərdə metodologiyaya giriş). “əl- Ülum əl-İctimaiyyə” jurnalı. № 1. Livan Universitetinin nəşrləri. Cild I, 1991. səh. 47-46. 15 3. Bilik əldəetmə vasitələri ilə bağlı fərziyyələr: buraya açıq‐aşkar dəlilə və ona münasibətdə rasional qayda‐qanunlara istinadın edilməsi, real əlverişli şəraitdə açıq‐aşkar dəlillərin əqli mühakiməsi, onların istifadəsi və sistemləşdirilməsi qaydaları və s. daxildir.
Metodologiya: biliyə dair fərziyyələr: ‐ Savadlı və ya tədqiqatçı insanla bağlı fərziyyələr ‐ Tədqiqi bilik mövzusu ilə əlaqəli fərziyyələr ‐ Bilik əldəetmə vasitələri ilə bağlı fərziyyələr.
Eləcə də aydın olur ki, metodologiya fəaliyyəti nəqli ∗ və rasional, şəriət və təbiət, sosial və s. bilik təsniflərini özündə ehtiva edir. Elə isə metod və metodologiya terminləri elmi tədqiqat və əməliyyatları, növləri problemləri ilə əlaqədardır. Həmçinin, bu terminlərə xas mənalarla tədqiqatların adları, növləri və müxtəlif meyarlara görə onların təsnif edildiyi kateqoriyalar arasında əlaqə vardır 1 . Elə oxşar məna çalarlıqları da vardır ki, onlar tədqiqat üsullarının (eksperimentlər, aydınlaşdırmalar, ölçmə yolları, müqayisələr və s.) bir yerə cəm edilməsində istifadə olunan vasitə və yollardan ibarət tədqiqat fəaliyyəti ilə əlaqədədir. Biz məlum kitabımızda bu məsələlərə təfsilatı ilə toxunmayacağıq. Ancaq biz qarşıya qoyduğumuz məqsədə birbaşa olaraq konkret və məzmunlu şəkildə çatmağa imkan verən sistemli yollar əsasında idrak, tədqiqat və yanaşma problemlərinin zəruriliyi məsələsini araşdıracağıq. Ümumiyyətlə, bu, epistemologiya ilə sıx əlaqəsi olan problemdir. Bir sözlə, bu problem daha çox metod məfhumu ilə sıx bağlıdır. Deməli, bu fəslin mövzusu metoda dair idrak məsələlərinə, metodoloji və qeyri‐metodoloji problemlərə həsr olunub 2 . Əgər metodologiya müəyyən bir mövzuya, onun araşdırıl‐ masına, ona yanaşma formalarına aid idrak metodları haqda elmdirsə, onda o, zəruri olaraq özündə təsəvvürü, qabaqcadan planlaşdırmanı və
∗ Nəql dini termin olub islam alimlərinin “din elmləri” adlandırdıqları sahələrdə biliyin əldə edilməsinin əsas metodu sayılır və “vəhydən gələn, ötürülən” mənasını verir – mütərcim. 1 Fəthi Melkavi, Əhməd Övdə. Əsasiyyat əl-bəhs əl-elmi fil-ülum əl-insaniyyə vət-tərbəviyyə (Humanitar və pedaqoji elmlərdə elmi tədqiqatın əsasları). 2-ci nəşr. İrbid, “Dar əl-Kindi” nəşriyyatı, 1993. IV fəsil. 2 Seyyid Əhməd Osman. əz-Zatiyyə ən-Nazicə: Məqalat fima vəra əl-mənhəc (Elmi subyektivizm: metodsuzluğa dair məqalələr). Qahirə, “əl-Əncilu əl-misriyyə” kitabxanasının nəşrləri, 2000, səh. 15. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|