4
1 . O'zbekistonda metallurgiya sanoatining rivojlanish tarixi
Metallurgiya-yunoncha "metallurgeo"-ma'danni qazib olish, metallarga ishlov berish
"metallon"-kon, metall va "ergon"-ish, ishlov berish-metallarni ruda va boshqa turdagi xom
ashyolardan olish, shunindek metall va metallik qotishmalarning kimyoviy tarkibi, tuzilishi va
xossalarining o'zgarishi bilan boradigan
jarayonlarni qamrab olgan fan, texnika va sanoat
tarmog'idir. Metallurgiyaga sohasiga quyidagilar kiradi:-yer bag'ridan qazib olingan rudalarga
dastlabki ishlov berish;-metallarni ajratib olish, metallar va qotishmalarni rafinirlash;-ajratib
olish metallarga mahsus xossalar va formalarni berish. Tarihiy metallurgiya qora va rangli
metallurgiyaga bo'linadi. Qora metallurgiya temir asosidagi qotishmalarni (cho'yan, po'lat,
ferroqotishmalar),
marganets, xrom va vanadiy metallarni ishlab chiqarishni qamrab oladi
(qora metallar qismiga, dunyoda ishlab chiqariladigan metall mahsulotlarning 95% to'g'ri
keladi). Rangli metallurgiya, boshqa metallarni ishlab chiqarishini, shu jumladan radioaktiv
metallarni ham qamrab oladi. Ayrim metallurgik jarayonlar metall bo'lmagan
va yarim
o'tqazuvchi materiallarni (Si, Ge, Se, Te, As, P, S va b.) ishlab chiqarilishida qo'llaniladi.
Umuman zamonaviy metallurgiya, periodik jadvaldagi deyarli barcha
elementlarni, galloid va
gazlardan tashqari, ajratib olish jarayonlarini qamrab oladi.
Rangli metallurgiya, boshqa metallarni ishlab chiqarishini, shu jumladan
radioaktiv metallarni ham qamrab oladi. Ayrim metallurgik
jarayonlar metall
bo‘lmagan va yarim o‘tqazuvchi materiallarni (Si, Ge, Se, Te, As, P, S va b.)
ishlab chiqarilishida qo‘llaniladi. Umuman zamonaviy metallurgiya, periodik
jadvaldagi deyarli barcha elementlarni, galloid va gazlardan tashqari, ajratib olish
jarayonlarini qamrab oladi. Avval, metall buyumlarni, metallarga sovuq holda ishlov berish
yo‘li bilan
yasashgan. Mis va temirga sovuq holatda ishlov berish qiyinchilik tug‘dirganligi
uchun, ularning qo‘llanilishi chegaralangan. Metallarga issiqlik bilan ishlov
berish (toblash) jarayoni ihtiro qilingandan so‘ng, misdan yasalgan buyumlarning
keng tarqalishi boshlandi. Oksidlangan rudalardan
misni eritish va undan
quymalarni olish (eramizdan 5 – 4 ming yil oldin), mis ishlab chiqarishining
oshishiga olib keldi.
Murakkab bo‘lgan rudalarni dastlabki kuydirish va misni rafinirlash
5
usullarini qo‘llab, sulfidli mis rudalarini qayta
ishlash jarayoni eramizdan
oldingi 2 minginchi yilning o‘rtalariga tegishli (Yaqin Sharq, Markaziy Evropa).
Eramizdan 2 ming yil oldin, bronzadan (tahminan 90 % Cu + 10 % Sn) yasalgan
buyumlardan keng foydalanish boshlandi.
Dostları ilə paylaş: