Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I. Sənaye inqilabına qədərki dövrdə maşınqayırmanın yaranması və inkişafı 1.1. Maşınqayırmanın cəmiyyətin inkişafında yeri
Giriş 6
masiya məkanında qısa bir müddətdə yayılmasına xidmət edir. Buradan texnikanın, o cümlədən maşınqayırmanın insaniyyətin inkişafında böyük rolu olması özünü aydın göstərir. Artıq bu sahə təkcə insanların gündəlik həyatında yaranan məişət problemlərinin həllində yox, həm də inkişaf etmiş sənaye dövlətləri tərəfindən digərlərinə qarşı aparılan böyük siyasətdə təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunur. Ona görə də, bu kitabda maşınqayırmanın tarixi araşdırılarkən bu sahənin cəmiyyətə sosial təsiri nəzərdə tutulur.
Kitabın əsas məqsədi bu gün bizə məlum olan elmi-texniki tərəqqinin, siviliyasiyanın ümumi tarixi ilə əlaqəli olan, uzun və mürəkkəb tarixi inkişaf yolunu müxtəlif mərhələlərdə aydınlaşdırmağa xidmət edir. Burada təkcə maşınların yaranmasının texniki tərəfi yox, həm də onları cəmiyyətlə əlaqəli təsiri nəticəsində baş vermiş mədəni və sosial dəyişikliklər izah edilir. İnsanların formalaşması dövründə istehsal alətləri və münasibətlərinin yaranması məsələlərinə toxunan bu kitabda, sonrakı mərhələlərdə əsasən elm və texnika arasındakı qarşılıqlı təsirə böyük əhəmiyyət verilir. İstər antik dovrdə, istər orta əsrlərdə və istərsə də yaxın keçmişdə insanların gündəlik tələbatlarını ödəmək üçün lazım olan istehsal alətlərinin yaradılması cəhdlərinin təhlili ön planda durur. Maşınqayırmanın tarixinə əsasən üç mərhələdə baxılır: sənaye inqilabına qədərki, ondan sonrakı və son zamanlar avtomatlaşdırmanın yaranması ilə xarakterizə olunan elmi-texniki dövr. Mündəricata nəzər saldıqda görmək olar ki, kitabın birinci fəslində texniki avadanlıq və alətlərin yaranmasının əvvəlində baş vermiş ilkin cəhdlərin xronoloji təhlili verilir. Həmçinin, ikinci fəsildə geniş təsvir edilmiş sənaye inqilabı üçün ilkin şərtlərin formalaşmasında bunların rolu oxuculara çatdırılır. İkinci fəsildə sənaye inqilabının əsas şərtləri göstərilir və ayrı-ayrı dövlətlərin misalında bu prosesin dünyada baş verən texniki tərəqqinin genişlənməsinə təsiri nümayiş etdirilir. Sonuncu yüzillikdə maşınqayırmanın və ümumi texnikanın inkişafın- Giriş 7 da baş verən dəyişikliklərin əsas istiqamətlərinə avtomatlaşdırmanın təsiri özünə III fəsildə yer alır. Bu fəsildə keçən əsrin ortalarında yaranan hesablama texnikası ilə müşaiət olunan, bu günə kimi ümumi inkişafa güclü təsirə malik bir prosesin gedişi verilir. Maşınqayırma ümumi texnikanın tərkib hissəsi
kimi araşdırıldığından, kitabda mənbə kimi təkcə texniki mətnlər yox, həm də mədəni və sosial tarixə aid müxtəlif mənbələr, elmi alətlər və texniki artefaktlardan da istifadə olunmuşdur. Məsələyə belə yanaşma maşınqayırmanın tarixi ilə ümumi tarix fənni arasında əlaqə yaradaraq ona yaxın olan sahələri də əhatə edir. Kitabda təsvir olunan, müxtəlif tarixi mərhələlərə aid texniki yeniliklərin təsviri zamanı Avropa kitabxanalarında saxlanılan ilkin
mənbələrdən geniş
istifadə olunmuşdur. Qədim dövrün mühəndislərinin bu və ya digər məsələyə münasibətləri verilərkən, onların yazılış üslubu saxlanmışdır. Burada məqsəd o dövrlərdə texnika ilə məşğul olmuş insanların, əsasən də mühəndislərin öz fikirlərini təsviretmə qabiliyyəti haqqında təsəvvür yaratmaqdır. Ümumiyyətlə, bu kitabda sonuncu yüzillikdə hərbi texnikada baş verən tərəqqi haqqında məlumat verilmir. Məqsəd bu sahənin insaniyyətin başına gətirdiyi fəlakətlərə bəraət qazandırmamaqdan ibarətdir. Maşınqayırmanın tarixinin bu kitabda verilən təsviri yeni, innovativ texniki avadanlıq və texnologiyalar haqqında böyük zaman intervalında baş vermiş texniki dəyişikliklər əsasında retrospektiv olaraq ümumi fikir söyləmək imkanı verir. Kitabın mətnini reprezentativ təsvir etmək üçün sonda vacib sözlərdən ibarət registr verilmişdir. Oxucuların nəzərinə o da çatdırlır ki, yazılışı azərbaycan dilində tələffüzündən kəskin fərqlənən yer və insan adları mötərizədə original şəkildə göstərilmişdir.
Maşınqayırmanın yaranması 8
yaranması və inkişafı 1.1. Maşınqayırmanın cəmiyyətin inkişafında yeri
üasir cəmiyyətdə gündəlik həyatın tərkib hissəsinə çevrilmiş texniki
vasitələrin hazırlanması üçün açar
rolunu oynayan
maşinqayırmanın vacib bir sənaye sahəsi olması təkzib olunmazdır. Bu qənaətə texnikanın bu günkü səviyyəsinə nəzər saldıqda gəlmək olur. Maşınqayırmanın bir neçə yüz il əvvəl bir elm kimi cəmiyyətin mədəni inkişafında nə dərəcədə rol oynaması haqqında fikir soyləmək, ancaq bu elmin inkişaf tarixini təhlil etdikdə mümkün olar. Maşın və sonralar yunanların işlətdiyi “Machinarium” insan sivilizasiyasının əvvəlində çox ibtidai formada mövcud olmuş və yalnız sonralar, daha inkişaf etmiş mədəni mərkəzlərin yaranmasından sonra formalaşmağa başlamışdır. Adından göründüyü kimi bu elm maşınların tətbiqi ilə bağlı olub, bir-biri ilə hərəkətli birləşmiş hissələrin köməyi ilə hər hansı bir tapşırığın mexaniki yerinə yetirilməsindən bəhs edir. İlk dəfə olaraq maşın kəlamını Aristotel b.e.ə. 340-cı ildə özünün “Mexanikanın problemləri” kitabında işlədərək lingləri, çarxları və vintləri belə adlandırmışdır [1.1]. Maşın sözü qədim yunan dilindən götürülmüşdür, mənası “machina” yəni mexaniki əmək vasitəsi deməkdir. İlk dövrlərdə maşınlarla məşğul olanlara mexaniklər, bu sahəyə isə mexanika deyirdilər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, mexanika sözü də qədim yunanlara məxsus olub - əl qabiliyyəti, sənətçilik kimi mənalar daşıyır. Antik dövrdə qədim yunan alimləri Arximed, Ktesibios, Filon və başqa dühaların mexanikaya maraq göstərmələrinə baxmayaraq, o dövrdə bu sahə bir elm kimi mövcud deyildi [1.1 − 1.4]. O dövrün mühəndisləri (mühəndis ərəbcə “həndəsəni bilən” deməkdir) ideyalarını heç bir metoda əsaslanmadan və hesablama aparmadan, yalnız malik
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|