Maşınqayırmanın tarixinə dair

---

Rezo Əliyev

Maşınqayırmanın   

tarixinə dair

Bakı 2008

---

UDK 621.7 

 

Rəyçilər: 

Prof., t.e.d. V.Z. Mövla-zadə   

 

 

Dos., t.e.n. A.S. Məmmədov 

 

 

 

Əliyev,  R.  Maşınqayırmanın  tarixinə  dair  –Bakı  «Təhsil»  NPM, 

2008- 542 s. 

 

 

 

Kitabda inkişaf etmiş cəmiyyətlərin formalaşmasında elm, texnika və 

sənaye  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  yaranmış,  uzun  ənənəyə  malik,  müasir 

sənayenin  əsas  sütunlarından  sayılan  maşınqayırmanın  tarixi  ümumi 

şəkildə  təsvir  olunur.  Verimiş  materialda  tarix  boyu  böyük  əhəmiyyət 

daşımış  texniki  yeniliklərlə  bərabər,  maşınqayırmanın  ayrı-ayrı 

sahələrinin inkişaf etdirilməsində vacib rol oynamış şəxslərin tərcümeyi 

halı  və  bu  sahədə  əldə  etdikləri  texniki  nailiyyətlər  də  özünə  yer 

almışdır. 

Kitab maşınqayırma ixtisasları üzrə təhsil alan tələbələr və həmçinin 

bu sahə ilə maraqlananlar üçün nəzərdə tutulmuşdur.    

 

 

 

 

 

 

 

©

 «Təhsil» NPM, 2008

 

---

Mündəricat 

I

Mündəricat 

Giriş – Texnika və onun tarixi................................................................................... 1 

I. Sənaye inqilabına qədərki dövrdə maşınqayırmanın yaranması və  

    inkişafı ................................................................................................................ 7 

1.1. Maşınqayırmanın cəmiyyətin inkişafında yeri..................................................... 8 

1.2. İnsan sivilizasiyasının əvvəlində texniki  vasitələr  .......................................... 14 

1.3. Qədim Şərqdə mədəniyyət və texniki sənətçilik ............................................... 27 

1.4. Antik dövrdə elm və maşınqayırma  

(Arximed, Ktesibios, Heron, Filon, Vitruvi, Pappos) ............................................ 39 

1.5.Müsəlman dünyasında elm və texnika  (V

ΙΙΙ

 -XIV əsrlər) 

 

(İbh Sina, Əl Xorəzm, Biruni, Banu Musa, Əl Cəzari, Tağıyəddin) ................. 108 

1.6. Orta əsrlərdə Avropada texniki sənətçilik və maşınların tətbiqi   

(V

ΙΙΙ

 -XV əsrlər) .......................................................................................... 136 

1.7. Renessans dövründə maşınqayırmanın inkişafı   (XV-XVII əsrlər) 

(Leonardo da Vinçi, Birinkuçio, Aqrikola, Kardano, Ramelli, Zonça, Tsayzinq, 

Salomon) ...................................................................................................... 154 

 

II. Sənaye inqilabından sonra maşınqayırmanın inkişafı ................................ 226 

 

2.1. Sənaye inqilabı ............................................................................................ 226 

2.1.1. İngiltərədə sənaye inqilabının şərtləri ................................................... 228 

2.2. Maşınqayırmanın inkişafında təkamül .......................................................... 245 

2.2.1. Maşınların maşın tərəfindən hazırlanması ....................................... 245 

2.2.2. Dəzgahların mexanikləşdirilməsində edilən ilk cəhdlər ................... 247 

2.2.3. Ingiltərədə dəzgahqayırma.............................................................. 254 

2.3. Sənayeləşmənin başqa ölkələrə yayılması ..................................................... 266 

2.3.1. Fransada sənaye inqilabı ................................................................. 266 

2.3.2. Amerikada sənaye inqilabı ............................................................. 278 

2.3.3. Almaniyada sənaye inqilabı ............................................................ 306 

2.3.4. Rusiyada sənaye inqilabı ................................................................ 321 

2.4.  İlkin sənayeləşmə dövründə metal emalının inkişafı .................................... 330 

2.5. Elektrik maşınlarının yaranması ................................................................... 340 

2.6. Sənayeləşmə prosesinin genişlənməsi ərəfəsində maşınqayırma .................... 351 

---

 Mündəricat 

II

 

2.6.1. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində əldə edilən texniki  

        nailiyyətlər ............................................................................................ 351 

2.6.2. Maşınşünaslıq elminin yaranması......................................................... 368 

2.6.3. Dəzgahqayırmanın inkişafı .................................................................. 374 

2.6.4. Maşın hazırlamanın nəzəri əsaslarının yaranması ................................. 384 

2.6.4.1. Mexaniki emal prosesində kəsmə nəzəriyyəsinin formalaşması .... 384 

2.6.4.2. Kəsmə prosesinin tədqiqi ............................................................. 392 

2.6.4.3. Kəsmə qüvvəsinin ölçülməsi ....................................................... 400 

2.7.  İstehsalın təşkilinin elmi əsaslarının yaranması ............................................ 406 

2.8.  Mexanikləşdirmədən avtomatlaşdırmaya doğru ........................................... 411 

2.8.1. İstehsalatda rasionallaşdırma  ............................................................... 411 

2.8.2. Elektrik enerjisinin maşınqayırmada istifadəsinin genişlənməsi  ........... 414 

2.8.3. Məişət texnikasının yaranması ............................................................. 418 

2.8.4. Kənd təsərrüfatı maşınlarının inkişafı ................................................... 423 

2.8.5. Mexaniki emal texnologiyasında inkişaf .............................................. 428 

 

III. Elmi-texniki inqilab ərəfəsində və ondan sonra maşınqayırmanın 

        inkişafı ....................................................................................................... 441 

 

3.1. Avtomatlaşdırmanın geniş yayılması ............................................................ 441 

3.2. Hesablama texnikasının maşınqayırmada tətbiqi ........................................... 454 

3.2.1. Hesablama texnikasının yaranması haqqında  ....................................... 454 

3.2.2. Rəqəmli idarəetmə sistemlərinin yaranması  ......................................... 461 

 

3.2.3. Rəqəmli idarəetmə sistemlərinin tərkibi və  

 

proqramlaşdırılması ............................................................................ 473 

3.3. Çevik istehsal sistemlərinin yaranması ......................................................... 481 

3.4. Robototexnika – avtomatlaşdırmanın ən yüksək pilləsi ................................. 494 

3.5. Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranmasına dair  ....................................... 509

 

 

Ədəbiyyat .......................................................................................................... 519 

Registr ............................................................................................................... 533 

Şəkil Mənbələri .................................................................................................. 538 

---