Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşınqayırmanın yaranması 9
olduqları fitri istedad hesabına həyata keçirməyə cəhd edirdilər. İlk dəfə qədim Yunanıstanda Arximed və onun həmkarlarının düzəltdikləri qurğular cəmiyyət tərəfindən yalnız bir oyuncaq kimi qəbul edilmişdir. Texniki vasitələrə olan belə münasibət bu yaradıcılıq işlərinin sistemləşdirilməsinə və onların yazılı şəkildə formalaşmasına mənfi təsir göstərmişdir. Bü səbəbdən Arximed və bir çox başqa qədim yunan alimləri, apardıqları sınaqlar, düzəltdikləri qurğular haqqında yazılı mənbə qoymamışlar. Digər tərəfdən insanlar mexanikanın qanunlarını bilmədiklərindən əldə etdikləri nəticələr əsasında heç bir ümumi qayda çıxara bilmirdilər. Bu çatışmamazlıqlar antik dövrdə öz işlərinin nəticələrini kitab şəklində yazmağa cəhd edən mühəndislərin işlərində də nəzərə çarpır. Roma imperiyası dövründə yaşamış Vitruvinin yazdığı
onların quruluşu təsvir olunmuşdur. Ancaq bu kitab o qədər qeyri aydın yazılmışdır ki, onun əsasında katapult, skorpion və ballast düzəltmək çətinlik yaratmışdır. XVII əsrdə alman alimi Leypoldun 8 cildlik “Theatrum Maschinarium” əsərində bir çox maşınların cizgiləri verilsə də, onlar ümumi halda olduğundan təsvir olunmuş maşınların konstruksiyalarını tam əhatə edə bilməmişdir. Maşınqayırmada empirik vəziyyətdən çıxaraq nəzəri biliklərə əsaslanan elmi-metodoloji araşdırmalar XVIII əsrdən başlayaraq aparılmışdır. Qədimdə maşınlar yalnız böyük insan kütləsinin görə bilmədiyi işləri, məsələn: böyük həcmdə yüklərin qaldırılması, suyun nəql edilməsi və s. yerinə yetirmək üçün lazım olurdu. Cünki, o dövrdə əl əməyinə olan münasibət quldarlıq cəmiyyətinin qaydalarına uyğun aparılırdı və əl əməyinin yüngülləşdirilməsi barədə heç kim fikirləşmirdi. Bu düşüncə tərzi uzun müddət hökm sürmüşdür. Texnikanın beşiyi sayılan antik Yunanıstanda o dövrdə fəlsəfəyə maraq daha güclü olduğundan mexanikaya, alimlik tədqiqatlarına layiq olmayan bir sənət kimi baxırdılar. Dinin yeni istiqamətlərinin (məs. xristianlıq) yaranması ilə ümumiyyətlə texnikaya münasibət daha da pisləşmişdir. Dindarlar elmi bütünlükdə inkar edirdilər.
Maşınqayırmanın yaranması 10
İstər xristianlıqda, istərsə də müsəlmançılıqda dindarlar ilahi kitabların olduqları yerdə başqa kitablara ehtiyac olmadığını təsdiq etməyə çalışırdılar. Məsələn, xristian kilsəsini ilkin yaradanlardan biri olan Tretullian deyirdi ki, Yevangeliyadan sonra heç bir elmə ehtiyac yoxdur. Ərəblərin İsgəndəriyyəni tutduqdan sonra orada yerləşən məşhur kitabxananı yandırmaları da o dövrdə elmə olan münasibətdən irəli gəlirdi. Bu munasibət yeni tarixin başlanğıcına qədər davam etmişdir. XVI əsrdə yeni elm sahələrinin yaranması çağında inkvizisiya Qalileyi təqib etməyə və Cordano Brunonun yandırılmasına gətirib çıxarmışdır. Orta əsrlərdə yeni texniki vasitələrin yaranması ilə məşğul olan mühəndislər də təqibə məruz qalmışlar. Məsələn, 1579-cu ildə Dançikdə ipəyirən maşını ixtira edən mühəndis edam edilmişdir. 1598-ci ildə toxucu dəzgahını ixtira edən Vilyam Lii (ingl. William Lee) İngiltərədən qaçmağa məcbur olmuşdur. Buna səbəb əhalinin bu ixtiralar nəticəsində çoxlu sayda adamın işsiz qalmasından qorxması olmuşdur. Texniki elmin rolu yalnız maariflənmə dövründə başa düşülməyə başlayır. XIV Lüdovikin naziri Jan Battistin ilk akademiyanı yaratması ilə elmə olan münasibət dəyişir. Bundan sonra texniki tərəqqi vüsət alır. Bunun nəticəsi kimi İngiltərədə XVIII əsrin ortalarında sənaye inqilabı baş verir. Öncə sənaye cəmiyyəti, sonra postsənaye cəmiyyəti daha sonra isə texnotron cəmiyyət yaranır. Beləliklə, insan cəmiyyətinini formalaşmasını iki mərhələyə bölürlər. Birincisi inqilaba qədərki “ənənəvi cəmiyyət”, digəri isə inqilabdan sonrakı “sənaye cəmiyyəti” adlanır
[1.1 − 1.4] . Göründüyü kimi insanların təbiətlə münasibətində texnikanın və bununla maşınların tarix boyu müxtəlif tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün tətbiqi ictimai-siyasi şəraitlə bağlı olmuşdur. Qədim Şərqdə ilk insan sivilizasiyasının yarandığı dövrdən bəri, insan təfəkkürünün və idrakının təkamülü ilə sıx bağlı olan texnikanın inkişaf səviyyəsi bu dövrdə yaşayan xalqların malik olduqları mədəniyyətin mütərəqqilik göstərici kimi qiymətləndirilir. Müasir dövrdə olduğu kimi qədimdə də Maşınqayırmanın yaranması 11
hökmranlar öz hərbi məqsədlərini həyata keçirmək üçün döyüş maşınlarının tətbiqinə böyük üstünlük vermişlər. Buna görə də, maşınların bu məqsədlə tətbiqi tarix boyu müxtəlif mühəndislər tərəfindən araşdırılaraq daha mütərəqqi hərbi texnikanın ixtira edilməsinə səy göstərilmişdir. Bu təmayül sənaye inqilabına qədər üstünlük təşkil etmişdir. İnsanların rifahını yaxşılaşdırmaq üçün maşınların tətbiqi sənaye inqilabından sonra baş vermiş və getdikcə inkişaf edərək bu günkü səviyyəyə çatmışdır. Maşınlar, ümumiyyətlə sənaye cəmiyyətlərində istehlak mallarının hazırlanması üçün əsas vasitəyə çevrilmişdir. Onların tətbiqi qədimdə əl əməyinə əsaslanan sənətçiliyi üstələyərək, insanları fiziki və psixoloji yüklərdən azad etməklə istehsal olunan məhsulları kiçik maya dəyəri ilə böyük miqdarda hazırlamağa şərait yaratmışdır. Maşınların layihələndirilməsi, təkmilləşdirilməsi və hazırlanması ilə məşğul olan maşınqayırma elmi sənaye inqilabından sonra, XIX əsrin ortalarından elmi metodların köməyi ilə sistemli olaraq tədqiq edilməyə başlanır. Maşınqayırma fundamental tədqiqatlar və elmi metodların kombinasiyasını özündə əks etdirən tipik texniki elmdir. O, mexanikadan və termodinamikadan məlum olan
fiziki qanunauyğunluqları texniki avadanlıqların konstruksiya edilməsində və simulyasiya olunmasında tətbiq edir. Bu gün maşınların avtomatlaşdırılma dərəcəsinin getdikcə artırılması onların kompleks ölçü, idarəetmə və tənzimləmə sistemləri ilə təchiz olunmasını tələb edir ki, bu da maşınqayırmada yeni tədqiqat sahələrinin yaranmasına şərait yaratmışdır. Maşınqayırmanın əsas sahəsi “maşınqayırma texnologiyası” (texnologiya – yunanca τεχνη (technē) - sənət, λόγος (lógos) - elm sözlərindən ibarət olub, sənət, texnika haqqında elm deməkdir)
sayılır. Maşınqayırmada tətbiq olunan texnoloji proses, verilən hissənin pəstahdan hazır hala keçməsini təmin edən emal ardıcıllığından ibarət olub, təkcə maşınların yox, həm də sənayenin başqa sahələrində tətbiq
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|