Maşınqayırmanın tarixinə dair

İlk texniki alətlər 

15

 

randığı və tətbiq olunduğu vaxtdan həyat amilinə çevrilərək insan olmaq 

prosesinin əsas sütununu təşkil edib. Buna görə də, insanların inkişafını 

onların çatdıqları səviyyədə əldə etdikləri texniki üsulların keyfiyyəti ilə 

xarakterizə  etmək  olar.  Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  texniki 

vasitələrin inkişafı həm ardıcıl, həm  də parallel olaraq bir-birindən asılı 

olmayaraq baş vermişdir.  

Alət  kimi  istifadə  edilən  ilkin  təbii  əşyaların  tarixi  təxminən  2 

milyon ildən qabaqkı vaxta təsadüf edir [1.5

−

1.15]. Burada sohbət təbii 

daşlardan kəsmək, deşmək, qaşovlamaq və əzmək üçün hazırlanmış çox 

sadə formalı alətlərdən gedir. Bu alətlər qədim daş dövründə yaşamış ilk 

insan  əcdadı  Homo  habilis  (azərb.  Qabil  insan)  tərəfindən 

hazırlanmışdır.  Bu  pitekantrop  öz  əcdadlarına  nisbətən  qabağa  gedərək 

daha  da  inkişaf  etmiş  əl  qabiliyyətinə  malik  idi.  Onun  yaşadığı  ərazilər 

Afrikanın Tanzaniya, Keniya və Həbəşistan regionlarında yerləşirdi. Bu 

insanların  inkişafı  onlara  heyvanlardan  fərqli  olaraq  müxtəlif  alətləri,  o 

cümlədən  daş  alətlərini  hazırlamaq  vərdişlərinə  yiyələnməyə  gətirib 

çıxarmışdr.  Onlar  bu  alətlərin  düzəldilməsi  üçün  materialların  bərklik, 

möhkəmlik,  kövrəklik,  əzilmək  və  kəsilmək  kimi  mexaniki  xassələrinə 

bələd idilər. Bu xassələrdən istifadə edərək insanlar öz məqsədləri üçün 

lazım  olan  alətləri  hazırlayırdılar.  Həm  alətləri  hazırlama  prosesi,  həm 

də  onların  tətbiqi  müəyyən  intellektual  idarəni  və  nəzarəti  tələb  edirdi. 

Homo habilis bu qabiliyyətə malik olaraq, onlardan öz həyat səviyyəsini 

yaxşılaşdırmaq üçün məqsədyönlü və fərdi istifadə etmişdir [1.8].  

Homo  erectusun  malik  olduğu  ilk  alət  çaxmaq  daşı  idi.  Bu  daşdan 

olan  pəstahlar  böyük  daşlara  vurmaqla  parçalanırdı  və  beləliklə  ona 

ilkin  forma  verilirdi.  Sonra  daş  parçaların  konturu  emal  edilərək  çoxlu 

tillər  yaradılırdı.  Bu  üsulla  döymək,  deşmək,  kəsmək  və  mişarlamaq 

üçün xüsusi alətlər əldə edilirdi [1.9].  

Qədim  insanların  bir  neçə  100  minilliklər  istifadə  etdikəri  daş  alət, 

yumrug  formasında  olan  sivri  daş  olmuşdur  [1.13].  Bu  daş  alət  böyük 

daşın  ikitərəfli  emalı  ilə  hazırlanırdı  (şəkil  1.1).  Daş  alətlərin  emalı  ilə 

əldə olunan böyük təcrübə əsasında ibtidai insanlar ikitərəfli emal olun- 

---

İlk texniki alətlər 

16 

 

muş  sivri  daşı  düzəltməyə  nail 

olmuşlar.  Öz  iti  ucu  və  tilləri  ilə 

sivri  daş  insanların  hazırladığı  ilk 

universal  alət  idi  (şəkil  1.2).  Bu 

alətin 

hazırlanması 

aşağıdakı 

ardıcıllıqlardan  ibarətdir:  Daşın  bir 

tərəfi  əldə  tutularaq  o  biri  ucu 

ardıcıl  olaraq iki tərəfdən döyülərək 

yonulurdu.  Beləliklə, 

daşın  uc 

hissəsi  itilənirdi.  Daşın  başqa  tərəfi 

isə  emal  edilməmiş  saxlanırdı  ki, 

onu  əldə  tutmaq  rahat  olsun.  Bu 

üsulla  paza  oxşayan,  çıxıntılı  tilləri 

olan  alət,  sivri  daş  əldə  edilirdi. 

Sivri daşların çəkisi 0,5 kq-dan 1 kq 

arasında, uzunluğu isə 10 cm-dən 20 

cm  arasında  dəyişirdi  [1.13].  İllər 

ötdükcə 

daş 

alətlər 

daha 

da 

təkmilləşdirilərək  başqa  formalarda 

da  hazırlanırdı.  Qazıntılar  zamanı 

badam,  oval  və  üçbucaq  formalı 

alətlərə  də  rast  gəlinir.  Bundan 

əlavə  emal  prosesi  də  inkişafdan 

geri qalmırdı. İlkin primitiv daşların 

hazırlanmasında  bir  əməliyyatdan 

istifadə  olunduğu  halda,  sonralar 

nazik  formalı  kəskilərin  düzəldil- 

məsində  üç  emal  ardıcıllığından 

istifadə  edilmişdir:  pəstahı  bölmək, 

döyəcləmək və incə emal etmək.   

Sivri  daş  çəkicin,  pazın,  iskənənin,  baltanın,  bıçağın,  mişarın, 

burğunun və kəskinin əcdadı hesab edilir. Bu alətlərlə bərabər 300- 400 

 

Şəkil 1.1. Daş alətin hazırlanması. 

Şəkil 1.2. Sivri daş.

 

---

İlk texniki alətlər 

17

 

min il vaxt müddətində ağac qurğu, sümük bıçaq kimi əşyalar insanların 

gündəlik  həyatında  böyük  rol  oynasa  da  sivri  daş  arxeoloji    olaraq  daş 

dövrünə  aid  edilir.  Sivri  daşın  tapılması  insanların  bir  ərazidən  başqa 

ərazilərə  köçmələrinə  şərait  yaradır.  Buzlaşma  dövründə  baş  verən 

güclü  iqlim  dəyişikləri  insanlar  yaşayan  ərazilərdə  kəskin  iqlim  fərqinə 

səbəb  olmuşdur.  Şimalda  hökm  sürən  soyuq  iqlim  istiliyə  öyrəşmiş 

heyvanların ya cənub istiqamətlərə köçməsinə, ya da soyuqdan ölməsinə 

gətirib  çıxarmışdır.  Dəyişən  yaşayış  tərzi  insanların  həyatını 

çətinləşdirirdi.  Buna  baxmayaraq,  qədim  insanlar  cənuba  köçməkdən 

imtina  etmişlər.  Onlar  bunun  əksinə  olaraq  şimal  istiqamətində 

yayılmağa başlamışlar. Bu, insanların alovun süni yolla əldə edilməsinə 

yiyələnmələri  sayəsində  mümkün  olmuşdur.  İnsanların  oda  sahib 

olmaları  sonrakı  inkişafı  ərəfəsində  onların  texniki  və  mədəni 

tərəqqisində  böyük  rol  oynamışdır.  Oddan  istifadə  etmək  soyuqdan 

qorunmaq,  işıq  əldə  etmək  və  yeməyin  hazırlanmasını  asanlaşdırmaq 

kimi  üstün  cəhətlərə  malik  idi.  Bundan  əlavə  oddan  ağac  alətlərin 

möhkəmləndirilməsində,  daşların  parçalanmasında  və  ovçuluqda 

istifadə edilirdi [1.8, 1.9].   

Tapılan daş alətlər təkcə onların eyni formaya malik olması ilə deyil, 

həm  də  onların  hazırlanması  üçün  tətbiq  olunan  emal  üsullarının  oxşar 

olması ilə xarakterizə olunurdu. Bu onu  göstərir ki, insanlar daş alətləri 

hazırlamaq  üçün  əlverişli  materialın  –  daşın  tapılması,  ona  lazım  olan 

formanın  verilməsi  və  emal  ardıcıllığına  riayət  olunması  kimi  bütün 

hazırlama  zəncirini  özündə  əks  etdirən  düşünmə  qabiliyyətinə  malik 

olmuşlar.  İnsanların  təkamülü  dövründə  (200000  il  bundan  əvvəl)  daş 

alətlər  üstünlük  təşkil  edirdilər.  Daşları  parçalamaqla  əldə  edilən 

alətlərin  hazırlanması  texnologiyası  o  dərəcədə  inkişaf  etmişdir  ki,  bu 

emal üsulu ilə dəqiq alətlər hazırlamaq mümkün idi.  

Hazırlama texnologiyasının inkişafı kiçik ölçülü alətlərin və bununla 

da  yığma  alətlərin  hazırlanmasına  şərait  yaratmışdır.    Yığma  alətlərin 

tapılması  ilə  texniki  inqilab  baş  verir.  Bundan  sonra  texnikanı  yalnız 

metalların tətbiqi ilə inkişaf etdirmək mümkün idi. Yığma alətlərin qlup- 

---