MahirəNərimanqızı
Yüklə 3,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu
66 ―maarifçilik siyasəti‖ni öz müstəmləkəçilik fəaliyyəti ilə çətinləşdirərək, nə qədər azərbaycanlılar arasında ruslaşdırma siyasətini həyata keçirsə də, tam fərqli etnik və dini mənsubiyyətə malik azərbaycanlıları imperiya içərisində assimilyasiya etdirə bilmədi...
Cənubi Azərbaycanı öz tərkibində saxlayan İranda və Qərbi Azərbaycanın bir hissəsini özünə birləşdirən Osmanlıda isə Azərbaycan xalqının milli inkişafı ayrıca bir xətt üzrə davam etdirilmədi. İranda bu proses şiə məzhəbli ümumislam, Osmanlı ərazisində dil birliyinə söykənən ümumtürk çərçivəsinə salınaraq dayandırıldı. Bu ölkələrin heç birində azərbaycanlılar üçün məxsusi milli tədris müəssisələri, mətbuat, dini ibadət və mədəniyyət ocaqları yaradılmadı, əksinə, onlara qarşı güclü assimilyasiya siyasəti həyata keçirilməyə başlandı‖.
Əsərdə çarizmin yuxarıda qeyd edilən müsbət cəhətləri ilə yanaşı, azərbaycanlılar üçün yaratdığı ciddi siyasi problemlərlə də bağlı analizlər aparılmışdır. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, işğal etdiyi əraziləri imperiya ilə daha sıx bağlamaq üçün Cənubi Qafqazın ―daha etibarlı ünsürləri‖ ilə Azərbaycanın demoqrafik vəziyyətini dəyişməyə başladı. Regiona ruslar, almanlar, polyaklar, xüsusən, ermənilər köçürülməyə başlandı. Bu məsələyə toxunan müəllif qeyd edir ki, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsi regiona özü ilə bərabər çoxlu, o cümlədən gələcəkdə baş verə biləcək geosiyasi dəyişikliklərə zəmin yaradan problemlər də gətirdi.
Yuxarıda haqqında bəhs olunan konkret tədqiqat predmeti ilə bağlı araşdırmalarının yekunu olaraq müəllifin gəldiyi nəticə böyük siyasi çəkiyə, aktuallığa malikdir və olduqca ibrətamizdir: ―İşğalçı müharibələr nəticəsində həyata keçirilən bölüşdürülmə və ermənilərin yerləşdirilməsi XIX əsrdə Azərbaycanın geosiyasi www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu 67
vəziyyətində baş verən ən ciddi mənfi dəyişiklik olub, bütün Azərbaycan xalqının taleyinə və gələcək dövlətinin ərazi quruluşuna təsir edən amil oldu. Çarizmin regionda həyata keçirdiyi ―parçala və hökm sür‖ siyasəti sonralar bütün Cənubi Qafqaz regionunda qan və müharibələr ilə müşayiət olunan əsaslı geosiyasi dəyişikliklər üçün şərait yaratdı‖.
Bu, bir həqiqətdir ki, I Dünya müharibəsinin başlanması ilə Qara və Xəzər dənizləri, Cənubi Qafqaz və Anadolu torpaqları uğrunda mübarizənin yeni mərhələsi başlanmış oldu. Əli müəllim haqlı olaraq qeyd edir ki, Türkiyə istisna olmaqla, I Dünya müharibəsində iştirak edən tərəfləri, əlbəttə, yerli azərbaycanlıların taleyi deyil, daha çox Bakı və onun nefti maraqlandırırdı. Odur ki, indiyədək Yaxın və Orta Şərqdə — Mosul nefti uğrunda müharibədə iştirak edən tərəflər arasında geostrateji döyüşlərə 1918-ci ilin ortalarından etibarən zəngin neft yataqları olan Bakı və Cənubi Qafqazın digər müvafiq əraziləri (məsələn, Bakı-Batum dəmir yolunun keçdiyi rayonlar və s.) uğrunda amansız döyüşlər əlavə edildi. Müəllif bu döyüşləri şərtləndirən amillərə diqqəti cəlb edərək qeyd edir ki, bunlar ilk növbədə Bakının geosiyasi mövqeyi ilə bağlı idi. Başqa sözlə, Bakıya sahib olan ölkə Xəzər üzərində nəzarəti əldə edirdi. İkincisi, Xəzər üzərində nəzarəti həyata keçirən ölkə isə həm Cənubi Qafqaz, Orta Asiya, həm də Türküstana gedən yollara açılmış olurdu. Bir sözlə, bütün bu amillərin məcmusu müharibənin gedişində Cənubi Qafqazda yeni geosiyasi vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxardı.
Tədqiqat işində həmin tarixi şəraitdə Cənubi Qafqazda geosiyasi vəziyyəti müəyyən edən əsas dövlətlərə toxunan müəllif, ilk növbədə, Osmanlı, Almaniya, Avstriya-Macarıstan və düşdüyü ağır vəziyyətdə çarəsiz qalaraq qeyd edilən dövlətlərlə könülsüz razılaşan bolşevik Rusiyasına diqqəti cəlb edir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu
68 Bu reallıqlar fonunda Cənubi Qafqaz dövlətlərinin demokratik federativ respublikada birləşmək siyasəti onu regionda formalaşmış olduqca mürəkkəb proseslərin qalibi statusuna yüksəldə bilmədi. Cənubi Qafqaz anarxiya, xaos və millətlərarası qarşıdurma məngənəsində sıxılırdı. Bu vəziyyətdə Transqafqaz seyminin buraxılması və regionda yeni müstəqil dövlətlərin yaranması tarixi zərurətə çevrilmişdi. Əli müəllim bu tarixi zərurətin mahiyyət və məzmununu, onun reallaşdırılması müxanizmlərini fundamental əsərində olduqca dolgun şəkildə ifadə edə bilmişdir. Burada ilk növbədə, yuxarıda qeyd olunan məlum siyasi proseslərin məntiqi nəticəsi olaraq Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi və onun Cənubi Qafqazın geosiyasi vəziyyətinə təsiri ilə bağlı məsələlər elmi təhlillər müstəvisinə çıxarılmışdır. Apardığı dərin analitik təhlillərə istinad edərək müəllif bu dövrün unikal dövlətçilik tariximiz ilə bağlı bir sıra mühüm elmi və siyasi nəticələrini irəli sürmüşdür:
– Azərbaycanın şimalı XIX əsrdə Rusiya tərəfindən xanlıqlar formasında işğal edilmişdirsə, azərbaycanlılar isə şirvanlı, gəncəli, bakılı, lənkəranlı, naxçıvanlı və başqa adlar altında bu ölkəyə birləşdirilmişdirsə, 1918-ci ildə Azərbaycan vahid bir dövlət, azərbaycanlılar isə vahid bir xalq kimi imperiyanın tərkibindən ayrıldı.
– Azərbaycan xalqının uzun illər pozulmuş vahid dövlətçilik ənənələrinin bərpa edilməsi ilə Cənubi Qafqazda yeni geosiyasi vəziyyət formalaşdı.
– Azərbaycan təkcə Qafqaza deyil, bütün Yaxın və Orta Şərq regionuna təsir edən ciddi bir faktora çevrildi.
Yüklə 3,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|