MahirəNərimanqızı
Yüklə 3,17 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu 63
zaman dayandırmamışdır. Xalq öz maddi-mənəvi dəyərlərini, dilini, milli varlığını qoruyub saxlamış və inkişaf etdirmişdir.
— Elə bu inkişafın nəticəsində Azərbaycanda Avropadan daha əvvəl-XV əsrin sonlarından etibarən yerli Səfəvilərin mərkəzləşmiş milli dövlət hərəkatı başlanmışdır.
— Mərkəzləşmiş milli dövlət hərəkatının meydana gəlməsi üçün zəruri əlverişli zəmin əvvəlki dövrlərdə-Atabəylər dövləti (XII-XIII əsrlər), Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri (XV əsr), Şirvanşahlar dövləti (XV-XVI əsrlər) və s. zamanlarda yaşanan siyasi proseslərin nəticəsi kimi meydana gəlmişdir.
– Səfəvilər dövləti özünün bütün parametrləri (vahid ərazi, kompakt yaşayan əhali (xalq), əhalinin de-fakto idarə olunması, başqa dövlətlər tərəfindən tanınma və s.) ilə mərkəzləşmiş milli dövlət olmuş və Vestfal prosesinin prinsiplərinə cavab vermişdir.
Məlum olduğu kimi, I Şah İsmayılın dövründə (1501-1524-cü illər) Səfəvilər dövləti bütün tarixi Azərbaycan torpaqlarını vahid mərkəz ətrafında birləşdirməyə nail olmuş, habelə vaxtilə müxtəlif imperiyalar tərəfindən zəbt olunmuş digər əraziləri geri qaytarmaq uğrunda qanlı müharibələr aparmışdır. Bu kontekstdə müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, Avropa ölkələri və Rusiya tərəfindən qızışdırılan osmanlı-səfəvi müharibələri hər iki dövləti, xüsusən Səfəviləri tədricən zəiflətmişdir. Əsərdə göstərilir ki, 1590-cı ildə İstanbulda imzalanmış Səfəvi-Osmanlı sülh sazişinə görə, Azərbaycan torpaqları iki hissəyə bölünmüşdür. Azərbaycanın Şirvan, Qarabağ, Təbriz, Sərab, Marağa və ondan qərbdə yerləşən bütün əraziləri Osmanlı dövlətinə keçmiş, Xalxal, Ərdəbil, Qaradağ, Talış, Zəncan və Sultaniyə torpaqları Səfəvilərdə qalmışdır. Sonrakı tarixi dövrlərdə də sərhəd dəyişikliyinin yaratdığı gərginlik Səfəvi- Osmanlı qarşıdurmasının səngiməsinə imkan verməmiş və əslində, www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu
64 bu iki imperiya arasında müharibə vəziyyəti XVII əsrin birinci yarısınadək davam etmişdir. 1612-ci il Sərab və 1639-cu il Qəsri- Şirin sülhünün şərtlərinə görə, bu iki imperiya arasında müvəqqəti etimad mühiti yaransa da, o, XVIII əsrin əvvəllərində yenidən pozulmuşdur.
Əsərdə həmin dövrün geosiyasi reallıqları, xüsusilə də 1700-1721-ci illərdə Skandinaviya ölkələri ilə Şimal müharibəsindən qalib çıxan Rusiyanın Xəzərsahili ərazilərə iddiaları və onun Osmanlı dövlətinin regional maraqları ilə həm toqquşması, həm də kəsişməsi, habelə bu reallıqlar fonunda Səfəvi dövlətinin daha da zəifləməsi gerçəkliyi kifayət qədər dərin və ətraflı tədqiq olunmuşdur.
Burada müəllif xüsusi olaraq diqqəti Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində mühüm iz buraxmış 1724-cü ildə Osmanlı və Rusiya arasında imzalanmış İstanbul və 1735-ci ildə Səfəvilər dövləti ilə Rusiya arsında bağlanmış Gəncə müqavilələrinə cəlb edir. Birinci müqaviləyə görə, Türkiyə Səfəvi şahlarının ―Rusiyaya güzəşt etdiyi Xəzərsahili‖ Şimali Azərbaycan torpaqlarının yeni statusunu təsdiq etdi. Bunun əvəzində isə Rusiya Şirvan istisna olmaqla, Səfəvilərə məxsus digər Qərbi Azərbaycan ərazilərinin və Cənubi Qafqazın bir hissəsinin (Azərbaycanlılar yaşayan Borçalı və digər vilayətlərin, Batumun, Krımın və s. Osmanlı dövləti tərəfindən tutulmasına etiraz etməyəcəyinə təminat verdi.
Uzağa gedən geosiyasi nəticələrə səbəb olacaq həmin hadisələrin dərin analizini aparan müəllif aşağıdakı qənaətini belə ifadə edir:"Rusiya və Osmanlı dövlətləri bir qisim Azərbaycan ərazilərini öz aralarında bölüşmək barədə razılığa gəldilər ki, bu da, bir tərəfdən, Azərbaycanın siyasi coğrafiyasında və geosiyasi xəritəsində yeni dəyişiklik əmələ gətirdi, digər tərəfdənsə, bölgədə tamamilə yeni geosiyasi vəziyət yaratdı". Əsərdə həmin vəziyyətin www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri Azərbaycan multikultiralizmi Elmi toplu 65
məzmununu müəllif ―Bakı‖ və ―Azərbaycan‖ ifadələrini öz istilası altında olan Şimali Azərbaycan torpaqlarına aid edərək bu torpaqlara rus əyaləti kimi baxmağa başladılar‖ cümləsi ilə lakonik şəkildə ifadə edə bilmişdir.
Hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, strateji əhəmiyyətli tarixi Azərbaycan torpaqları uğrunda regional güclər olan Rusiya, Türkiyə və İranın mübarizəsi XIX əsrin birinci və ikinci onilliyində yeni və həlledici mərhələyə daxil olmuşdur. Rusiya-İran, Rusiya-Türkiyə və Türkiyə-İran arasında aparılan qanlı müharibələr nəticəsində Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda büsbütün yeni geosiyasi şərait formalaşmışdır. Əsərdə bu dövrün geosiyasi mənzərəsini təsvir və təhlil edən professor Əli Həsənov 1804-1813-cü və 1826-1828-ci illərdəki Rusiya-İran, 1806-1812-ci və 1828-1829-cu illərdəki Rusiya-Türkiyə müharibələri nəticəsində Səfəvi imperiyasının bir yerə topladığı Azərbaycan ərazilərinin 3 yerə bölüşdürüldüyünü, lakin bu reallıq fonunda da belə, Azərbaycanın uzun tarixi dövr ərzində böyük dövlətlərin arasında maraqların toqquşduğu əsas geosiyasi məkan olaraq qaldığını və geosiyasi ədəbiyyatda ―Şimali Azərbaycan‖, ―Cənubi Azərbaycan‖, ―Qərbi Azərbaycan‖ və s. ifadələrin yarandığını xüsusi olaraq vurğulayır.
Yuxarıda qeyd edilən dərin geosiyasi proseslərə qiymət verən Əli Həsənov mövcud reallıqlar fonunda Azərbaycanın Cənub, Şimal və Qərb qonşularının inkişaf istiqamətləri və onun səviyyəsi, habelə azərbaycanlıların milli kimliyinin formalaşması gerçəkliyi ilə bağlı olduqca maraqlı və diqqətçəkən mülahizələr irəli sürmüşdür. Müəllif yazır: ―Avropa dövlətlərindən mədəni inkişafına görə geri qalsa da, o dövrdə Rusiya imperiyası İrandan və Osmanlıdan daha sürətlə inkişaf edirdi. Odur ki, onun tərkibinə keçən Şimali Azərbaycan və Qərbi Azərbaycanın bir hissəsi rus dili və mədəniyyəti vasitəsilə yavaş-yavaş özünün məxsusi təhsilini, elm və mədəniyyətini inkişaf etdirməyə başladı. Düzdür, çarizm bu Yüklə 3,17 Mb. Dostları ilə paylaş:
|