M. C.Əliyev, F. A. Həsənli
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
43 Bu təbəqələrin hər biri özünəməxsus funksiya daşıyır. Ozon qatı canlı aləmi ultrabənövşəyi, termosfer isə rentgen şüalarının məhvedici təsirindən qoruyur, radiodalğaları əks etdirir. Maqnitosfer isə yer kürəsini yüksək elektrik yükünə malik olan günəş plazmasından qoruyur. Qeyd olunanlar qısa da olsa atmosfer haqqında bizdə təəsürat yaradır. Əhəmiyyəti nəzərə alınmaqla onun qorunmasının nə dərəcədə əhəmiyyət kəsb etməsi haqqında məlumatlarla bizi silahlandırır. Atmosferin tərkibinin şaquli və üfüqi istiqamətdə yekcins olmaması onun dəyişkən hərəkətləri ilə nəticələnir. Təzyiq qurşaqlarının yaranması atmosferin hərəkətində xüsusi rol oynayır, iqlimin formalaşmasında, fauna və floranın yayılmasında əvəzolunmaz əhəmiyyətə malikdir. Yerin kürə formasında olması ilə əlaqədar olaraq günəşin düşmə bucağında yaranan fərqlər iqlim qurşaqlarının və qurşaqlar daxilində təbii zonaların yaranmasına səbəb olur. Hər bir zona təbii komponentlərinə görə biri digərindən kəskin fərqlənir. Ekvatordan qütblərə doğru təbii zonalar (coğrafi zonalar) istilik və rütubətin miqdarından asılı olaraq tərkibcə fərqli landşaft bölgülərinə ayrılır. Fərqli təbii komponentlərə malik olan təbii zonalar aşağıdakı kimi bölünür: 1. Rütubətli ekvatorial meşə zonası – Boniteti yüksək meşə örtüyünə, qırmızı, sarı (laterit) torpaqlara malikdir. 2. Subekvatorial meşələr - Boniteti yüksək meşə örtüyünə, qırmızı, sarı (laterit) torpaqlara malikdir. 3. Savannalar – Yağıntılı və quraq mövsümlərinin bir-birini kəskin əvəz etdiyi ərazilərdə yayılır. Cənubi Amerika, Hindistan, Cənub – qərbi Asiyada, xüsusilə Afrikada geniş sahələri əhatə edir. Torpaqları qırmızımtıl – qonurdur. 4. Tropik səhra və yarımsəhralar – ilboyu müsbət iqlim şəraitində formalaşması ilə mülayim qurşağın səhralarından fərqlənir. Ən yüksək temperatur amplitudaya malik zonadır, ancaq oazislərdə canlı aləmə rast gəlinir. Torpaqları boz, boz – qonur, şoran torpaqlardır. 5. Subtropik kolluqlar və codyarpaqlı meşələr – Qəhvəyi torpaqlardır. 44 6. Mülayim qurşağın səhra və yarımsəhraları – Müsbət və mənfi iqlim şəraitinə malik olan sahələrdə əmələ gəlir. Torpaqları boz, boz – qonur, şorandır. 7. Çöl zonası – yağıntılarla buxarlanmanın bir – birinə yaxın olduğu əraziləri əhatə edir. Ot bitkiləri altda formalaşan torpaqları qara torpaqlar olub, humusla zəngindir. 8. Meşə - çöl - yağıntılarla buxarlanmanın bir – birinə yaxın olduğu əraziləri əhatə edir. Ot bitkiləri altda formalaşan torpaqları qara torpaqlar olub, humusla zəngindir. 9. Mülayim qurşaqların meşə zonası – İynəyarpaqlı və yarpağını tökən enliyarpaqlı meşələrdən ibarətdir. Küknar, şam, ağ şam, sidr ağac cinsləri yayılıb. Torpaqları podzol, qəhvəyi, qonur torpaqlardır. 10. Meşə - tundra – Qonur, bataqlıq torpaqlar yayılıb. 11. Tundra – Sərt iqlim şəraitinə malik olub tundra – qleyli, tundra bataqlıq torpaqlar yayılıb. 12. Qütb səhraları və ya buzlu zona – torpaqları primitivdir. Bu zonaların hər birində təbii komponentlərindən, inkişaf səviyyəsindən, yeraltı və yerüstü inkişaf səviyyələrindən asılı olaraq atmosferdə çirklənmə problemi yaranmışdır. Atmosferin çirklənmə həddi təhlükəsizlik baxımından qiymətləndirilməsi zərərli inqrediyentlərin, yəni müxtəlif antropogen mənşəli qazların, buxarların, bərk və maye hissəciklərin yol verilə bilən konsentrasiyasının (YVK) müşahidə edilən konsentrasiyası ilə müqayisə edilməsi əsasında müəyyən edilir. Konsentrasiya tənəffüs zamanı hava ilə birlikdə orqanizmə daxil olan maddələrin məcmusudur. Hələ 1964-cü ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən atmosferin çirklənmə təhlükəsi təsiretmə dərəcəsinə görə 4 səviyyəyə ayrılmışdır: A) təsir etmir; B) qıcıqlandırır; C) xroniki xəstəliklər törədir; D) ağır xəstəliklər törədir. Ə.Ə.Qorçiyevə görə (1980-1995) sənayemizin güclü inkişaf dövründə bütün çirklənmə mənbələrindən atmosferə atılan tullantıların 80%-i sənayenin, 20%-i isə 45 nəqliyyatdan atmosferə atılan qazlar təşkil etmişdir. Ümumilikdə isə Azərbaycan Respublikası atmosferinə atılan tullantıların illik miqdarı 2 milyon tondan artıq olmuşdur. Çirklənmə iri sənaye şəhərləri sayılan Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Şirvan, Mingəçevir, Naxçıvan şəhərlərində özünü daha qabarıq şəkildə göstərmişdir. Tullantıların miqdarına görə sənaye potensialımızın 70%-dən çoxu cəmləşən Abşeron yarımadası xüsusilə fərqlənmişdir. Başqa sözlə, ərazinin 7% - i təşkil etməsinə baxmayaraq tullantıların 80%-ə qədəri Abşeron yarımadasının payına düşmüşdür. XX əsrin 90-cı illərinə qədər Sumqayıt respublikamızda kimya sənayesinin aparıcı şəhəri sayılırdı. Hazırda bu sahənin bir qədər zəifləməsinə baxmayaraq yenə də kimya məhsulları istehsalına görə respublikamızın digər şəhərlərindən fərqlənir. Kimya sənayesinin 95%-i bu şəhərdə yerləşdirilməsinə baxmayaraq sənaye müəssisələrinin şəhərdən şimal – qərb və qərb hissədə tikilməsində küləklərin istiqaməti nəzərə alınmamışdır. Nəticədə şəhər atmosferinin çirklənməsi və əlavə kapital qoymaqla meliorativ tədbirlərin aparılması zərurəti yaranmışdır. Aparılmış elmi – tədqiqat işlərinin nəticələrinə əsalanmaqla Ə.Ə.Qorçiyev (1992) Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin çirklənmə mənbələrindən atılan tullantıların əsasən 6 inqrediyentdən ibarət olduğunu göstərir. Bu inqrediyentlər – kükürd qazı, azot oksidləri, dəm qazı, karbohidrogenlər, xlor və sənaye mənşəli tozlardan ibarətdir. İstər Bakı, istər isə Sumqayıt şəhərləri ərazisində sənaye müəssisələrinin normal fəaliyyəti dövründə belə kükürd qazı və karbohidrogenlər 5-8, azot oksidləri 9-11, dəm qazı 16-19 dəfə sanitar gigiyenik normadan artıq olmuşdur. Şəhərlər üzərində hava hövzəsinin çirklənmə həddi tullantı parametrləri və meteoroloji şəraitdən kifayət qədər asılıdır. Bu xüsusiyyət küləkli şəhərlər olan Bakı və Sumqayıt şəhərlərinə daha xas cəhətlər sayılır. Metereoloji istiqamətdə meliorativ tədbirlərin görülməsini düzgün həyata keçirmək məqsədilə profilaktik tədbirlər sistemini hazırlamaq, çirklənmənin həddini əvvəlcədən müəyyən etmək tələb olunur. Ona görə də proqnoz məqsədli üsulların hazırlanması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ancaq bu halda metalların Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|