Landshaftshunoslik asoslari

NAZORAT UCHUN SAVOLLAR. 
1. Tasniflash nima? 
2. Landshaftlar tasnifi deganda nimani tushunasiz? 
3.Tasniflashning kanday birliklari mavjud? 
4.Landshaftlarni tasniflashda kaysi geofaflarning xissasi katta bulgan? 
5. N.A.Gvozdetskiy landshaftlarni kanday birliklarga ajratgan? 
6. A.T.Isachenko tomonidan kanday landshaftlar tasnifi taklif etilgan? 
7. Xozirgi kun talabiga javob beradigan landshaftlar tasnifi kaysi olim 
tamonidan ishlab chikilgan? 
8. Landshaftlar tasnifida kanday tamoyillarga amal kilinadi? 
9. Landshaft birliklari ichida eng yirigi kaysi birlik xisoblanadi. 
10. Tog va tekislik landshaftlarini tasniflashda kanday tafovutlar bor. 
 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR 
1. Tasnif 
2. Landshaftlar tasnifi 
3. Tasnif birliklari 
4. Landshaft tasnifining tamoyillari.
5. Tarixiyhgenetik tamoyil
6. Landshaft sinfi 
7. Joy 
8. Marfologik tamoyil 
9. Landshaftlar guruxi 

---

63 
10. Avtomorf va gidromorf landshaft. 
ADABIYOTLAR 
3,4,7,8,9,11,13,22,23,26. 
11-Mavzu. Antropogen landshaftlar va uning tiplari haqida tushuncha. 
REJA: 
1. Antropogen landshaftlar haqida tushuncha. 
2. Antropogen landshaftshunoslik yunalishiniig vujudga kelishi va 
shakdlanishi. 
3. Antropogen landshaft tiplari va ularning tasnifi. 
Barcha tirik mavjudodlar katori insrn xayoti xam atrofhmuxitsiz,tabiatsiz 
tasavvur knlish kinin. Inson organizmi ko`p jixatdan tabiiy komponentlar xavo, 
suv, uskmlnk, tuprok, xayvonot va xakozolar bilan boglik. U tabiatdagi moddaning 
aklanma xarakati doirasidadir va uning konuniyatlariga buysinadi. Bundan tashkari 
inson ongi mavjuddoddir va u uz mexnatini osonlashtirish yukori samaraga 
erishish uchun turli mexnat kurollardan texkika kuchidan foydalanadi. U boshka 
organizmlardan farkli ularok ijtimoiy mavjudoddir. Jamiyat a`zosidir. SHuning 
uchun uning xayoti biologik omillardan tashkari ko`pgina ijtimoiy omillar bilan 
xam bslgilanadi. 
Inson bevosita va bilvoskta erga, tuprokka, suvga, xavoga, usimlik va 
xayvonot dunyosiga ta`sir etmokda, Bu bilan u uz oldiga kuygan maqsadlariga 
erishmokda. Ammo ba`zan uzi kutmagan, ayrim salbiy okibatlarshshg yuzaga 
kelishiga xam sababchi bulib kolmokda. Bunda salbiy okibatlarning ba`zilari 
dunyoviy tus olmokda va olimlarni jamoatchilikni tatpvishga solmokda. 
XX asrning 40h50 yillarida Gegrafik addbiyoti madaniy landshaftlar yoki 
uzgarpfilgan landshaftlarga bagishlangan ilmiy makolalarning birinhketin paydo 
bo`lishi anstropogen landshaftshunoslik poydevorniing shakllanishiga kuchli turtki 
buladn. Bu borada ayniksa G.YU Saushkinning (1946) «Madaniy landshaftlarni 
o`rganish uchun geografiyaning aloxida tarmogi bo`lishi kerak», degan fikri 
muxim axamiyatga ega buldi. Uning 1947 yilda nashr kilingan monagrafiyasida 
esa kishlok ho`jaldik landashaftlari haqida jiddiy fikrlar keltirilgan. 1970 yilda 
Boronej davlat universitetining professori F.I.Mil’kov uznning «Landashaftnaya 
sferi zemli» nomdi kitobida chInson tomonidan va barpo etilgan komplekslarni 
o`rganish bilan antropogen landshaftshunoslik shugullanish ksrak» deb takidlab 
ko`rganidan sung landyuaftshunoslik tarkibida yangi bir ilmiy .Yunalish 
antoropogen landashaftshunoslik shakllana boshladi. Bu yunalishnk xatto 
«bilimlarning yangi garmogi» deb atadilar. 
Xozirgi kunda antroprgen landshafgshunoslik yunalishining asoschisi T. N 
Mil’kov (1973) ekanligini kunchilik geograflar e`tirof etayapti. SHu soxada kator 
ilmiy asarlar yaratgan bu olnmning fikricha insonning ho`jaligidagi faoliyati 
natijasida yangitdan barpo bulgan. Landashaftlar xam inoson ta`sirida bironta 
komponent tubdan uzgargan tabiiy komalekslar xam antropogen landshaft 
xisoblakishi kerak. Keyinchalik F.N. Mil`kov (1986 ): «antropogen landshaftlar 

---

64 
tabiiy landshaftlarga uxshab teng axamiyatlk bulgan komponentlar tizimidak iborat 
komplekslardir. Ularning eng asosiy xususiyati uzhuzidan rivojlanish belgilarining 
mavjudligidir» deb yozgan edi. 
«Oxrana landshaftov» izoxli lugatida xususiyatlari inson faoliyati natijasida 
yuzaga kelgan landshaftlar antropogen landshaftlardir va ular uzining tabiiy
ta`riflarini saklab kolgan takdirda xam uzida madaniy usimliklar uzgargan 
tuprok xususiyatlari er osti va usti suvlari tartibi kurinishda «antropogen» mazmun 
kasb etgan buladi. Deb yozilgan Bunday xolda Er yuzida tarkalgan 
landshaftlarning ko`pchiligini antropogen landshaftlar katoriga kiritsak buladi. 
Ular tabiiy sifatlaridan bulak ikkinchi xil ya`ni ijtimoiy sifatlar xam kasb etgan 
buladi. 
YUkorida keltirilgan bir kator fikrlarning taxlili shuni kursatadiki er yuzida
inson ta`sirida ozmihko`pmi uzgarmagan yoki insonning bevosita yoki 
bilvosita ta`siri asoratini sezmagan landshaftlar deyarli kolmagan.Ammo kaysi 
landshaft kay darajada antropogenlashgan va ularni kochon antropogen landshafya 
deb atash mumkin yoki tabiiy landshaftga aylanadi, Degan sovollarning javobi 
xaligacha muammoli va munozaralidir. Ana shunday munozarali sovollardan yana 
biri tabiiy landshaftlar antropogeni landshaftlarga aylanishi uchun uning bir 
kompenentigina uzgarish kifoyami yoki barcha komponentlar bir yula uzgarilgan 
bo`lishi kerakmi degan savoldir. 
Bunga javoban F.N. Mil’kov (1978) tabiiy landshaftni antropogen landshaftga 
aylantirish uchun uning xoxlagan bir komponentini uzgartirish kifoya deb 
xisoblaydi. Bu fikrning asosida komponetlarning landashaft xosil kiluvchi omil 
sifatidagi axamiyati tenglidir degan tassavur yotadi. 
N. A. Solntsev (1960) esa landshaftni uzgartirish uchun albatta uning 
geologohgeomorfologik uzgartirilgan bo`lishi kerak deb xisoblaydi. Bu bir vaqtlar 
N A Solntsevning uzi ilgari so`rgan va kompenetlarning uzaro teng kuchli 
emasligi, ularning xosil bo`lishida oldinmahkeyinlik mavjudligi xamda oldin xosil 
bulgan komponentlar «kuchlirok» (xisoblanib keyin xosil bulgan komponstlparga 
ko`proqta`sir kursatadi.degan fikrning dovomidir. Uning fikricha geologik 
yotkiziklar va rel’f yoki geologohgeomorfologiyasi «kuchli» komponent,iklim va 
suvlar urtacha kuchga ega komponentlar tuprok,usimlik va xayvonot «kuchsiz» 
komponentlar xisoblanada. 
Landshaftlardan xalk ho`jadigi maqsadlarida tugri va okilona foydyalanish 
uning ifloslanishi va buzilishining oldini olish yoki muxofaza kilish bilan boglik 
bulgan muammolarni tugri xal etish landshaftlarning kaysi komponetga asosiy 
yotakchi yoki bosh rolni uynashi tugri xal kilib olish mumkin va printsipial 
axamiyatga egadir. CHunki ison landshaftga ta`sir etaversayu ammo biz 
landshaftning geologohgeomorfologik asosi kachon uzgarar ekan, deb kutib 
utirishimizning uzi bir yoklamalik va xatolikka olib kelishi mumkin. YUkorida 
birmahbir keltirilgen fiklardan tugri xulosa chikarib olish uchun xamda antropogen 
landshaftlar haqida ma’lum tassavurga ega bo`lish uchun landshaftning 
komponetlari va omillari haqida yana bir bor eslatib utishga tugri keladi. 
Ko`pchilik tabiiy geofaflarning ta`kidlashiga kura geotizmlar asosan tog jinslari 
suvlar,xavo massalari tuproklar,usimlik koplami va xayvonot kabi moddiy 

---

65 
komponentlardan tuzilgandir.Ular uzaro boglik va uzaro ta`sirdadir. Ular orasida 
muttasil modda almashinib turadi. Ushbu komponetlar landshaftlar vertikal 
strukturasining shaklanishida tarkibiy kismlar sifatida ishtirok etadi. 
Komponyotlarning uziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ularning xar bir 
tarkibida boshka komponetlparga xos bulgan moddalar xam ishtirok etadi Masalan, 
landshaftlarning xavo komponenti tarkibida atmosfera gazlaridan tashkari suv 
buglari turli chang zarralari, usimlik changlari mikroorganizmlar xam aralashgan 
buladi.Xuddi shunday landshaft suvlar tarkibida xam xavo erigan nuragan va 
yuvitlgan tog jinslari,usimlik va xayvonot ular koldnklari va xakozo uchraydi. 
Landshaft xosil kiluvchi omillar haqida suz yuritilganda ko`pincha u yoki bu 
komponentning ayrim xususiyatlari kuzda tutilganligini yoki komponent 
landshaftda ma`lum bir kuch sifatida ishtirok etsagika uni omil eb xisoblash 
xollarini kuramiz. Ayrim xollarda esa landshaftga tashkaridan buladigan kuchlarni 
omil sanashadi. Masalan kuyosh radiotsiyasqerning gravitatsiya kuchi, erning 
ichidan buladigan taktonik kuchlar xavo tsirkulyatsiyasi va xakozo. 
Aslini olganda landshaftlar juda ko`p turli tuman omillar ta`sirida shakllanadi. 
Ular landshaftlarda turli sifat va xususiyatlarning shakllanishida turlima axamiyat 
kasb etadi. Agar landshaftlarning shakllanishida ma`lum bir turdagi omillar 
axamiyatli xisoblansa, ularning tabalakalanishida yoki rivojlanishida 
boshka bir turdagn omildir. Landshaftlarning uzgarishida esa yana bir boshka 
gurux omillar axamiyatli bo`lishi mumkin. SHu nuktai nazardan karaganda tabiiy 
landshaftlarning antropogen landshaftlarga aylanishida antropogen omil asosiy 
kuch sanaladi. SHuning uchun xam inson faoliyati ta`sirida uzgargan landshaftlarni 
antoropogen landshaftlar deb atashdan ko`ra antropogen landshaftlar omil ta`sirida 
uzgargan landshaftlar deb atash tugrirok budar edi. Bunda inson ta`sirida tabiiy 
jarayon xamda tashkaridan ta`sir etadigan omil deb karalmogi lozim. 
Insoning ho`jalikdagi faoliyati ta`sirida landshaftlarning uzgarish darajasi, 
mikiyosida va jadalligi turlicha buladi. Bu bir tomondan landshaftlarning uziga xos 
bulgan tabiiy xususiyatlari bilan boglik bulsa ikkinchi tomondan insonning 
landshaftga ta`sir etishi xarakteri bilan boglikdir. Landshaftlarning tabiiy 
xususiyatlari ya`ni uzinihuzi boshkarish va kayta tiklash xususiyatining kuchli yoki 
kuchsizligi tashki kuchlar ( shu jumladan inson faolyati xam) ta`siriga chidamliligi 
yoki chidamsizligi turli. landshaftlarda xar xil buladi. SHu bnlan birga inson 
faoliyati xam turlichadir. Masalan, iison landshaftlarga toghkon sanoati sharoitida 
bir xil ta`sir kursatsa shaxar qurilish sharoitida boshka xil dexkonchilik, 
chorvachilik, urmon Ho`jaligi sharoitida esa yana boshkacharok ta`sir etadi. 
Natijada xilmahxil uzgargan landshaftlar xosil buladi va ularni tasniflash zarurati 
tutiladi. 
A.G. Isachenka (1991) inson faoliyatining landshaftlar ta`siri va uning nazariy 
muammolari haqida fikr yuritar ekan inson tomonidan uzgartirilgan landshaftlar 
tasnifi tabiiy landshaftlar tasnifiga boglik bo`lishi lozimligini uyuiradi va tabiits 
landshaftlarning turli xil tasniflarga tadbik etish mumkin bulgan xamda 

---

66 
uzgartirilgan landshaftlarning sifat jixatidan anchagina yiriklashtirilgan birliklarini 
aks etgiruvchi tasnifini gavsiya etadi. Ushbu tasnifda asosan turt gurux landshaftlar 
aks ettirilgan. 
I. shartli uzgartirilmagan (ibtidoiy) landshaftlar. Ular bevosita inson ta`siriga 
va hujalikdagi faolyatiga duchor bulmagan landshaftlzrdir. Ularda inson 
faolatining kuchsiz va bilvosita ta`siri izlarinigina paykash mumain, xolos; 
2. kuchsiz uzgartirilgan landshaftlar. Bular asosan ison faoliyatining ekstensiv 
(ovchilik, balikchilik kabi) xili ta`sirkga duchor bulgan landshaftlar. Bunday 
landshaftlarda inson faoliyati ayrim komponentlargina ta`sir etib, tabiiy 
alokadorliklar xali buzilmagan va avvalgi uz xolatini tiklab olish mumkin. 
3. Buzilgan (kuchli uzgartirilgan) landshaftlar. Bu guruxdagi landshaftlar 
asosan nisson faoliyatining jadal xili ta`sirida uzgargan landshaftlardir. Ularning 
ko`p komponsntlari uzgarib, landshaftlar strukturasining sezilarli darajada 
buzilishiga olib kelgan; 
4. Madaniy landshaftlar. Strukturasini inson tomonidan jamiyat 
manfaatlarini kuzlagan va ilmiy asoslangan xolda okilona uzgartirilgan 
landshaftlardir. 
5. SHunga uxshash tasnifimiz D.L. Armandning (1975) kitobida xam 
uchratamiz. U inson faoliyati ta`sirida uzgargan landshaftlarni besh turga buladi. 
Bular; I. Deyarli butunlay uzgartirilgan landshaftlar (shaxarlar, toghkon 
sanoati rivojlangan xududlar). 2. Kuchli uzgartirilgan landshaftlar (ekin dalalari, 
daryo va kullar) 3. Anchagina uzgartirilgan landshaftlar (borish va kirish mumkin 
bulmagan 
urmonlar, 
dashtlar, 
savannalar)
4. Kuchsiz uzgartirilgan landshaftlar (borish kiyin bulgan urmonlar, dengiz 
yuzalari) 5. Dsyarli uzgartirilmagan landshaftlar (kutb o`lkalari, baland toglar, 
chullar, dengiz suvlarining kuyi kismlari, kurikxonalar). 
I.M.Zabelinning finricha, antropogen landshaftlar uzi yana ikkiga; tabiiy 
atropogen va madaniy landshaftlarga bulinadi. Tabiny atropogen landshaftlar bir 
marotaba inson faoliyati ta`sirida xosil bulib, keyinchalik uz xolicha, tabiiy 
konuniyatlar ta`sirida rivojlana boshlaydi. Ular vaqt utgan sari astahsekin uzining 
ilgarigi tabiiy xolatiga kaytishi mumkin. Ammo, inson tomonidan buladigan kayta 
turtkilar bu jarayonni sekinlashtirishi yoki tuxtatishi mumkin. 
Madaniy lanlshaftlar deganda I.M. eabelin inson tomonidan uzining amaliy 
extiyojlarini kondirish uchun ataylab, ongli ravishda barpo kilingan landshaftlarni 
tushunishni tavsiya etadi. Uning fikricha, madaniy landshaft tabiiy sharoiti bir xil 
bulgan va ko`p yillar davomida ho`jalikning biror tarmogida (masalan, kishlok 
ho`jaligida) foydalanilayotgan xududdan iboratdir. 
Xozirgi zamon landshaftlarining ko`pchiligi insonning okilona faoliyati 
natijasida uzgartirilgan bulib, ularni madaniy landshaftlarga aylantirish lozim. 
Bunday landshaftlarning eng asosiy xususiyatlaridan biri maxsuldorlik va iktisodiy 
samaradorlik bo`lishi ksrak. Landshaftlarning ichki imkoniyatini rivojlantirish, 

---

67 
tabiiy jarayonlarni faollashtirish va landshaftlarning samaradorligini oshirish 
asosiy maqsadga aylannshi kerak. Darhaqiqat, inson dexqonchilik bilan 
shugullanar ekan u uz oldiga eng avval bir narsani ya`ni ilojn boricha 
ko`proqkishlok ho`jalik maxsuloti olishni maqsad kilib kuyadi. Bu maqsadga 
erishish uchun landshaftni tskislaydi, tuprokni ma`lum bir kalinlikda agdarib 
tashlaydi, ugit soladi. Ma`lum bir ekin ekadi, sugoradi, bsgona utlar va 
zararkunandalar xashoratlarga karshi turli xil dorilarni ishlatadi, tuprokni shurinn 
yuvadi, zax suvlarini kochiradi ia xakazo. Xullas, ekii ekishdan to xosilni 
yigishtirib olgunga kadar turlihtuman agrotexiik tadbirlarni kullaydi na bu 
jarayonlar, yuzlab yillar mobaynida kaytalanaveradi. Natijada bizga yaxshi tannsh 
bulgan va antropogen landshaftlar ichida «madaniy landshaft» deb atalish mumkin 
bulgan xamda yukori maxsuldorlik, iktisodiy samaradorlik kabi talablarga 
ozmiko`pmi mos kela oladigan landshaftlar xosil buladi. Bu uz navbatida ilgari shu 
landshaftlarga xos bulgan tabiiy xilmahxillikning soddalashishga xamda 
moddalarning, shu jumladan tuyimli moddalarning xam namlik va energiyaning 
aylanma xarakatining uzgarishiga olib keladi. Vaxolanki, landshaftlardagi tuyimli 
moddalarning aylanma xarakati organizmlar sonining muvofiklanib turish, tuprok 
unumdorligining maromida bo`lishi, landshaftlarning uzinihuzi saklab turishida 
juda katta va xal kiluvchi axamiyatga egadir. 
Dexkonchilik ta`sirida esa landshaftlarning ana shu xususiyati ya`ni uzinihuzn 
saklash xususiyati keskin kuchsizlanib ketadi.