2. Tafakkur turlari va
shakllari.
Tafakkur muammosini ko„rib chiqqan A.A.
Smirnov tafakkur va
aqliy
jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishi
ni tafovutlash zaruriyati haqida
ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz
assotsiatsiyalardan keng
foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini echishda ahamiyatli yordam
ko„rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o„zgacha bo„ladi.
Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o„z oldimizga hech qanday
maqsad qo„ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz.
Bunda bir
jarayon ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda
bog„langan bo„ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko„p
hollarda inson toliqqan bo„lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga
ketishdan oldin xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o„ylar o„tishini
kuzatgansiz. Mana shu o„ylar ma‟lum assotsiatsiyalarga kiradi.
Tafakkurning alohida muhim o„ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan
uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning,
hatto, nutq tovush shakliga ega bo„lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda
ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o„z ifodasini topadi. Biz doimo
so„zlar orqali fikr yuritamiz.
Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo„lgan
yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo„lib hisoblanadi.
Nutq tafakkur qurolidir. Ma‟lum fikr so„zlar
bilan ifoda etilganida
tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so„z bilan ifoda etish – ifodalash
motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi
bosqichlaridan iborat bo„lgan murakkab jarayon.
Tafakkur – bu narsalar mohiyatini ochib beruvchi g„oyalar harakati.
Uning natijasi obraz emas, balki ma‟lum bir fikrdir. Tafakkur – bu kiritilgan
yo„nalishli-tadqiqiy, qayta o„zgarishli va bilish xususiyatiga ega bo„lgan
harakatlar va muolajalar tizimini taxminlovchi alohida turga ega bo„lgan nazariy
va amaliy faoliyat.
Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va
ijtimoiy-tarixiy hayotdagi
sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini
beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo„llash sohasi bo„lgan amaliyot tafakkur
faoliyatining manbai bo„lib xizmat qiladi.
Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi.
Oddiy
psixik jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o„taydigan yuqoriroq
darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi. Lekin
hozirda tafakkur jarayonini ta‟minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o„zaro
ta‟sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur
faoliyatida miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir.
Bundan tashqari, bosh miya po„stlog„ining tafakkurni gnostik (bilish)
vazifasi
bilan ta‟minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta‟minlovchi miya
nutq markazlari ham katta ahamiyatga ega.
Tafakkurning ikki darajasi mavjud:
Dostları ilə paylaş: