29
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ VIII nömrə
Şəhriyar Həbilov
Hüquqşünas
AZƏRBAYCANDA VƏ DÜNYADA SUBROQASİYA
HÜQUQUNUN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
Subroqasiya “subroqat” sözündən götürülməklə yerini almaq, yerini vermək və ya əvəz etmək kimi
mənaları ifadə edir. Türkiyə qanunvericiliyində subroqasiya hüququ “rücu” hüququ kimi işlədilir.
Ümumiyyətlə, subroqasiya hüququ bir şəxsə başqasına məxsus olan tələb hüququnun keçməsi kimi
də başa düşülə bilər. Mülki hüquqda Subroqasiya hüququna oxşar formalardan tələbin güzəştini
və reqress hüququnu da göstərə bilərik.
Yuxarıdakıları daha da yaxından nəzərdən keçirdikdə görə bilərik ki, Subroqasiya bu barədə razılığa
gələn tərəflər arasında bağlanmış müqavilə əsasında yaranan hüquqdur. Müqavilə ilə əlaqədar
olaraq bir şəxs (sığortaçı) digər şəxsə (sığortalıya) üçüncü şəxs (zərərvuran) tərəfindən vurulmuş
zərəri ödəyir və dəymiş zərərə müvafiq olaraq da zərərvurandan ödənmiş sığorta ödənişi
miqdarında borcu geri tələb etmə hüququ əldə edir. Qanunvericilikdə Subroqasiya Sığorta
münasibətləri sferasında yaranan hüquq olaraq göstərilmişdir.
Tələbin güzəştinə bənzəsə də subroqasiyada yalnızca sığortalıya ödənilmiş məbləğ həddində
zərərvurandan tələb hüququ yaranır. Tələbin güzəştində isə göstərilir ki, kreditor borcludan ala
bilmədiyi borcu müəyyən xidmət haqqı çıxılmaqla da üçüncü şəxsə güzəşt edə bilər. Həmçinin
subroqasiya zərər vurulması ilə əlaqədar sığorta münasibətlərində yarandığı halda tələbin güzəşti
istənilən borc‐kredit münasibətlərində tətbiq edilir.
Bunu biz Faktorinq münasibətləri ilə də eyniləşdirə bilərik. Belə ki, beynəlxalq bank praktikasında
da hal‐hazırda bir çox fərqli növlərdə tətbiq edilən faktorinqə görə bank öz müştərisinin üçüncü
şəxs qarşısında yaranan borc öhdəliyinə cavabdeh olaraq dayanır ki, əvəzində ödədiyi məbləğ
həddində müştəridən faktorinq qaydasında tələb etmək hüququ qazanır. Faktorinq
münasibətlərində də bank yalnızca ödədiyi məbləği deyil, həmçinin əlavə xidmət haqqını da
müştəridən tələb etmək hüququ əldə etmiş olur.
Reqress hüquqla da Subroqasiyanın oxşar xüsusiyyətlərə malik olmasını söyləmək mümkündür.
Belə ki, Mülki Məcəlləyə görə (1114‐cü maddə) bir şəxs (işəgötürən, Azərbaycan Respublikası və
s) barəsində cavabdehlik daşıdığı şəxsin (işçinin, adından fəaliyyət göstərmək səlahiyyəti verilmiş
şəxsin və s) vurduğu zərəri aradan qaldırmaq öhdəliyini daşıyır ki, buna münasib olaraq da həmin
şəxs yenidən reqress qaydasında barəsində cavabdehlik daşıdığı şəxsdən aradan qaldırılmış zərər
həcmində tələb hüququna malikdir. Reqres hüququ işəgötürənlə işçi arasında, Azərbaycan
Respublikası ilə onun hüquq mühafizə orqanları və ya onun adından çıxış etmək hüququna malik
şəxslər arasında və digər bu növ münasibətlərə uyğun olaraq yaranır.
Subroqasiya zamanı bir tərəf digər tərəfə üçüncü şəxslərin vurduğu zərəri ödəməyi və bu zərəri
zərərvurandan almağı öhdəsinə götürür. Reqres zamanı isə bir tərəf öz işçisinin (tabeliyində olan
şəxsin) vurduğu zərəri ödəməyi və sonra isə zərəri işçisindən (tabeliyində olandan) almağı öhdəsinə
götürmüş olur.
Subroqasiya hüququ beynəlxalq praktikada da geniş tətbiq olunan institutlardandır. Rusiya
30
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ VIII nömrə
Federasiyası Mülki Məcəlləsinin 965‐ci, Türkiyə Cumhuriyyəti Ticarət Qanununun 1472‐ci maddəsi,
01.01.2006‐cı il tarixdə qanuni qüvvəyə minmiş Almaniya Sığorta Müqavilələri Qanununun
(Versicherungsvertragsgesetz) 88‐ci paraqrafı, 1908‐ci il tarixli İsveçrə Sığorta Müqavilələri
Qanununun 72‐ci maddəsi, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 936‐cı maddəsi və digər
qanunvericilik aktlarında subroqasiya hüququ öz əksini tapmışdır.
Göstərilən normativ sənədlərin hər biri subroqasiyaya yuxarıda göstərildiyi kimi izah verir. Əlbəttə
ki, bunlar arasında oxşar cəhətlərlə yanaşı fərqli cəhətlər də mövcuddur. Belə ki, Almaniyanın adı
çəkilən müvafiq qanununda o da göstərilmişdir ki, üçüncü şəxs qismində çıxış edən zərərvuran kimi
əgər sığortalının ailə üzvlərindən biri iştirak edərsə, onda sığortaçının subroqasiya hüququ istisna
edilir.
İsveçrə Qanununa görə isə həm ailə üzvlərinin vurduğu qəsdən edilən yüngül və ağır zərər, həm də
sığortalının zərərvurmadan yaranan öhdəliklərinə görə cavabdehlik daşıdığı şəxslərin (fəaliyyət
qabiliyyətsiz övladə və s) yetirdiyi xəsarətlərdən əmələ gələn zərərlər subroqasiya hüququ ilə istisna
edilir. Göründüyü kimi İsveçrə hüququ bu münasibətlərin tənzimlənməsində daha da mütərəqqi
addım atmışdır. Yalnızca qanunsuz olaraq edilən hərəkətlər nəticəsində yaranan qalan hallarda
subroqasiya hüququ meydana çıxır. Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası
qanunvericiliyində bu kimi konkret istisnalar nəzərdə tutulmamışdır.
Türkiyə Ticarət Qanununa görə isə subroqasiya rücu hüququ kimi adlandırılır. Qanuna müvafiq
olaraq rücu hüququndan meydana gələn münasibətlər isə halefiyyet və ya xələfiyyət kimi
göstərilmişdir. Ərəb dilindən tərcümədə xələfiyyət əvəz etmək, yerini tutmaq deməkdir. Rücu
hüququ əslində eynilə Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsində göstərildiyi kimi subroqasiya
ilə eyni məna kəsb edir. Onu da qeyd edək ki, Rusiya Federasiyası Mülki Məcəlləsində də subroqasiya
münasibətləri eyni qaydada tənzimlənmişdir.
Azərbaycanda sığorta münasibətləri sferasında subroqasiya münasibətləri heç də yeni deyildir. Belə
ki, 11 sentyabr 1964‐cü il tarixli Azərbaycan SSR Mülki Məcəlləsinin 35‐ci fəsli Dövlət Sığortası
adlandırılırdı ki, burada da 387‐ci maddə
Vurulan zərərə görə məsuliyyət daşıyan şəxs barəsində
sığorta etdirənin hüquqlarının sığorta təşkilatına keçməsi kimi qeyd edilmişdi. Maddəyə görə Sığorta
etdirənin (və ya sığorta ödəməsini almış sair şəxsin) vurulmuş zərərə görə məs`ul şəxsə tələb
hüququ bu məbləğ dairəsində əmlak sığortası üzrə sığorta ödəməsini ödəmiş olan sığorta təşkilatına
keçir. Bu müddəalar eynilə subroqasiya hüququnun nəzərdə tutulduğu müddəalarla oxşarlıq təşkil
edir.
Azərbaycan Respublikası qanunvericilik sistemində subroqasiya münasibətləri tək Mülki Məcəllə
ilə tənzimlənmir. Həmçinin İcbari Sığorta haqqında qanunda və bir sıra ayrı‐ayrı qaydalarda
subroqasiya barəsində də göstərilmişdir. Qanunun
25. Maddəsi “İcbari sığorta üzrə subroqasiya
hüququnun yaranmasının əsasları” adlandırılır ki, burada da subroqasiya ilə bağlı əsas məsələlər
öz əksini tapmışdır. Maddənin 2‐ci bəndində göstərilmişdir ki, 25.1‐ci maddədə nəzərdə tutulmuş
hallarda subroqasiya hüququ sığorta hadisəsinin baş verməsində təqsirli olan şəxsə qarşı yaranır.
Müvafiq aktın 63‐cü maddəsi isə “Avtonəqliyyat vasitəsi sahiblərinin mülki məsuliyyətinin icbari
sığortası üzrə subroqasiya hüququ” adlanır. 63.1‐ci maddədə qeyd edilir ki, qanunun 63.2‐ci maddəsi
nəzərə alınmaqla, 25‐ci maddəsinə əlavə olaraq avtonəqliyyat vasitələrinin sahiblərinin mülki
məsuliyyətinin icbari sığortası üzrə baş vermiş sığorta hadisəsi zamanı sürücü hadisə yerindən
yayınmış olduqda da sığorta ödənişi vermiş sığortaçının hadisəni törətmiş şəxsə qarşı verilmiş
sığorta ödənişi məbləğində subroqasiya hüququ yaranır.
Həmçinin “Yük Sığortası” Qaydalarının 40. maddəsi də Subroqasiya hüququ adlanır. Burada
göstərilir ki, Subroqasiya hüququ, sığorta ödənişi almış şəxsin ona dəymiş zərərə görə məsuliyyət
daşıyan üçüncü şəxsə qarşı malik olduğu hüquqlardan və vasitələrdən həmin ödənişi vermiş
Sığortaçının istifadə etmək hüququdur. Faydalanan şəxsin zərərvuran şəxsə qarşı zərərin əvəzini
ödəmək tələbi (iddiası) ilə bağlı hüquq sığorta ödənişini vermiş Sığortaçıya subroqasiya qaydasında
onun verdiyi sığorta ödənişi məbləğində keçir.